مقدمه
پرونده قتل های کهریزک، یکی از مرموزترین پرونده های تاریخ جمهوری اسلامی است. این پرنده، شش قربانی مشخص دارد. محسن روح الامینی، محمد کامرانی، امیر جوادی فر، رامین قهرمانی، احمد نجاتی کارگر، و پزشک وظیفه آن زندان یعنی رامین پوراندرجانی، که بعدها به طرز مشکوکی، جان باخت.
کهریزک نام یک بازداشتگاه در حومه تهران است که در زمان فرماندهی محمدباقر قالیباف بر نیروی انتظامی، محل نگهداری متهمین و مجرمین خطرناک بود؛ تا این که در جریان یکی از تجمعات اعتراضی در سال ۱۳۸۸ و در اواسط تیرماه آن سال، چند نفر از دستگیرشدگان، به این بازداشتگاه، منتقل شدند. نقل‌ها، شواهد و قرائن زیادی مبنی بر وجود شکنجه های مختلف در این بازداشتگاه در آن برهه وجود دارد که جای هیچ گونه شک و شبهه ای مبنی بر قتل قربانیان کهریزک وجود ندارد. خلاصه این که در این بازداشتگاه، دست کم ۵ نفر به قتل رسیدند، و پزشک وظیفه آن نیز بعدها به طرز مشکوک، جان خود را از دست داد.
برای این قتل ها، پرونده کیفری تشکیل شد، قضاتی که دستور اعزام این قربانیان به بازداشتگاه کهریزک را صادر کرده بودند، از جمله قاضی حیدری فر و قاضی مرتضوی، احضار شدند، چندین جلسه محاکمه با حضور متهمین و وکلای مدافع شاکیان و اولیای دم برگزار شد و در آبان ماه سال ۱۳۸۹، دادگاه رای به غیرعمد بودن قتل های کهریزک داد.
اما چند هفته پیش، یک رای دادگاه درباره قاضی مرتضوی، ابهام بزرگی در این پرونده ایجاد کرد، ابهام عمد بودن یا غیرعمد بودن قتل، مگر ممکن است که یک پرونده قتل معاون داشته باشد، اما مباشر نداشته باشد؟ در جریان پرونده قتل های کهریزک، اعلام شد که این قتل ها، قتل غیرعمد بوده است. اما اخیراً اعلام شده است که قاضی سعید مرتضوی به اتهام «معاونت در قتل» به دو سال حبس محکوم شده است. در حالی که در قتل غیرعمد اساساً عنصر «معاونت» معنایی ندارد.
اکنون سوال اصلی این جاست که اگر سعید مرتضوی معاونت در قتل های کهریزک داشته است، پس مباشر یا مباشرین این قتل ها چه کس یا کسانی هستند؟
یکم – معاونت جرم در حقوق کیفری ایران
معاونت در جرم در حقوق کیفری، امری استعاری و وابسته به رفتار مباشر است. یعنی اگر رفتار مباشر، در قانون جرم باشد، کس یا کسانی که معاونت در آن رفتار را دارند، مجازات می‌شوند. مثلاً اگر کسی به یک نفر برای خودکشی کمک کند، جرمی مرتکب نشده است. چون اصل عمل «خودکشی» در حقوق ایران جرم نیست، لذا جرمی به نام «معاونت در خودکشی» هم در ایران وجود ندارد. ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲)، مصادیق معاونت در جرم را بطور دقیق مشخص کرده است:
«اشخاص زیر معاون جرم محسوب می شوند: الف- هرکس، دیگری را ترغیب، تهدید، تطمیع، یا تحریک به ارتکاب جرم کند یا با دسیسه یا فریب یا سوءاستفاده از قدرت، موجب وقوع جرم گردد. ب- هرکس وسایل ارتکاب جرم را بسازد یا تهیه کند یا طریق ارتکاب جرم را به مرتکب ارائه دهد. پ- هرکس وقوع جرم را تسهیل کند.
تبصره- برای تحقق معاونت در جرم، وحدت قصد و تقدم یا اقتران زمانی بین رفتار معاون و مرتکب جرم شرط است. چنان چه فاعل اصلی جرم، جرمی شدیدتر از آنچه مقصود معاون بوده است مرتکب شود، معاون به مجازات معاونت در جرم خفیفتر محکوم می شود.»
همان طوری که از مفهوم و منطوق ماده فوق الذکر می توان برداشت کرد، مصادیق معاونت در جرم، جنبه حصری دارند و هرگز تمثیلی نیست و جرم در مصادیق تعیین شده در ماده ۴۳ قانون مجازات اسلامی، مجازات معاونت در جرم شامل آن نمی شود و بر طبق مصادیقی که قانون تعیین کرده است عنوان معاونت شامل: تحریک، ترغیب- تهدید، تطمیع، دسیسه و فریب و نیرنگ، تهیه وسایل ارتکاب جرم، ارائه طریق ارتکاب جرم، تسهیل وقوع جرم همین موارد شش گانه می شود. حال آن که شرکت در جرم با توجه به ماهیت هر جرمی فرق می کند، و به هر نحوی از انحاء که در تحقق جرم موثر باشد، تحقق می پذیرد. یعنی مرتضوی به عنوان معاون قتل های کهریزک، یکی از موارد شش گانه فوق را مرتکب شده است و اگر مرتکب نمی شد، قطعاً به عنوان «معاونت در قتل عمد» محکوم نمی‌شد.
به عبارت بهتر، مباشر جرم کسی است که عملیات اجرایی یا رکن مادی جرم را انجام می دهد و معاون آن این فرآیند را تسهیل می کند. رکن مادی جرم قتل عمد عبارت است از «سلب عمدی حیات مستقر از انسان زنده دیگری». همان طور که در تبصره ماده فوق الذکر آمده است: «وحدت قصد» در معاونت شرط است. یعنی قصد مباشر قتل های کهریزک، قتل عمد بوده و سعید مرتضوی هم که به جرم معاونت در این قتل ها محکوم شده است، دقیقاً با مباشرین این قتل‌ها «وحدت قصد» داشته است و برای تحقق قتل عمد، فرآیند آن را تسهیل کرده است. یعنی اگر این «وحدت قصد» برای قضات دادگاه اثبات نمی‌شد، مطلقا حکم به محکومیت «معاونت در قتل عمد» نمی‌دادند. یعنی سعید مرتضوی، منطقاً، خودش قصد «قتل عمد» زندانیان کهریزک را داشته است و بدون تردید، مباشرین قتل عمد را می‌شناسد و از طریق موارد شش گانه ای که در ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲) ذکر شده، با مباشرین قتل ها، همکاری داشته است.
دوم – مجازات معاونت در جرم قتل عمد در حقوق کیفری ایران
تا قبل ازاصلاحات در قانون مجازات در سال ۱۳۹۲، مبنای صدورمجازات برای محکومین به «معاونت در قتل عمد»، تبصره ذیل ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی (کتاب تعزیرات – مصوبات ۱۳۷۵) بود. این ماده بیان می‌دارد:
«هر کس مرتکب قتل عمد شود و شاکی نداشته یا شاکی داشته ولی از قصاص گذشت کرده باشد و یا به هر علت قصاص نشود در صورتی که اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد دادگاه مرتکب را به حبس از سه تا ده سال محکوم می‌نماید.
تبصره: در این مورد معاونت در قتل عمد موجب حبس از یک تا پنج سال خواهد بود.»
البته این درصورتی بود که قاتل قصاص نشود. در صورت قصاص، مجازات معاون یک تا دو درجه افزایش می‌یافت.اما با اصلاح قانون درسال ۱۳۹۲، در ماده ۱۲۷ این قانون، مجازات معاونت در قتل عمد افزایش یافت. این ماده بیان می‌دارد:
«در صورتی که در شرع یا قانون، مجازات دیگری برای معاون تعیین نشده باشد، مجازات وی به شرح زیر است:
الف ـ در جرایمی که مجازات قانونی آنها سَلب حیات یا حبس دائم است، حبس تعزیری درجه دو یا سه»
در این ماده عبارت «در صورتی که در شرع یا قانون مجازات دیگری تعیین نشده باشد» آمده است. جالب است که در سال ۱۳۷۰ که قانون مجازات اسلامی، بازبینی می‌شد، پیشنهاد وضع یک مجازات وحشتناک در معاونت قتل عمد شد، که ریشه در احادیث دارد. آن مجازات این بود که کسی که نگهبانی دهد تا قاتل با خیال راحت مقتول را بکشد و کسی قاتل را نبیند، آن فرد نگهبانِ قتل، به مجازات «کور کردن هر دو چشم» محکوم شود که خوشبختانه این تبصره به تصویب نرسید. هرچند بعضا محاکم با استناد به کلمه «شرع» در این قانون، چنین حکمی داده اند، اما خوشبختانه هیچوقت چنین مجازات تکان‌دهنده ای اجرا نشد.
از آنجا که مجازات اصلی مباشر جرم قتل عمد قصاص و لزوماً سلب حیات است لذا براساس این ماده مجازات معاونت درقتل عمد، مجازات تعزیری درجه دو یا سه خواهد بود. و براساس ماده ۱۹ همان قانون، مجازات تعزیزی درجه دو، «حبس بیش از پانزده تا بیست و پنج سال» و مجازات تعزیری درجه سه «حبس بیش از ده تا پانزده سال» است. یعنی مجازات معاون قتل عمد از ده تا ۲۵ سال حبس است.
بدین ترتیب اگر به هر علّت قصاص نفس در پرونده قتل عمد اجرا نشود، مجازات معاون بر اساس میزان تعزیر فاعل اصلی جرم، یک تا دو درجه پایین‌تر از مجازات جرم ارتکابی خواهد بود. به این ترتیب، اگر به هر علّت مجازات قصاص نفس نسبت به مباشر اجراء نشود، مجازات معاون بر اساس میزان تعزیر فاعل اصلی جرم که در مادّه ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم «تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده» – مصوب ۱۳۷۵) بین سه تا ده سال حبس دانسته شده است، یک تا دو درجه پایین‌تر از مجازات جرم ارتکابی خواهد بود. مجازات مذکور در ماده ۶۱۲ به موجب مادده ۱۹ قانون مجازات تعزیر درجه چهار محسوب می‌شود. لذا مجازات معاونت در این جرم بر اساس میزان تعزیر فاعل اصلی جرم، عبارت از حبس تعزیری درجه پنج (یعنی حبس بیش از دو تا پنج سال) یا حبس تعزیری درجه شش (یعنی حبس بیش از شش ماه تا دو سال) است. البته حداقل این مجازات (یعنی شش ماه حبس) با حداقل مجازات مقرّر در تبصره ماده۶۱۲ قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم «تعزیرات – مصوب ۱۳۷۵») (یعنی یک سال حبس) تفاوت دارد؛ زیرا مطابق تبصره فوق‌الذّکر: «در این مورد، معاونت در قتل عمد موجب حبس از یک تا پنج سال خواهد بود.»
در این پرونده قتل‌های کهریزک که به تازگی اعلام شد که سعید مرتضوی به جرم معاونت در قتل عمد به دو سال حبس محکوم شده است، احتمالا مباشر یا مباشران قتل‌های عمد کهریزک که قاعدتاً به قصاص نفس محکوم شده‌اند، توسط اولیای دم بخشیده شده و به مجازات تعزیری ماده ۶۱۲ محکوم شده‌اند. یعنی قاعدتاً و طبیعتاً باید اینگونه باشد، چون اگر آن مباشرین قتل، قصاص شده باشند، مجازت مرتضوی به عنوان معاون قتل، وفق ماده ۱۲۷, باید مجازات ۱۰ تا ۲۵ سال حبس می‌شد. اما کسی نمی‌داند که در این پرونده چه اتفاقاتی افتاده است. مباشرین قتل چه کسانی هستند؟ اولیای دم مقتولین کی و چگونه از قصاص قاتلین صرفنظر کردند؟ البته بخشش از قصاص، خبر خوبی است، اما در کدام دادگاه قاتلین به قصاص محکوم شدند؟ و آنها چه کسانی هستند؟ اینها ابهاماتی است که باید به آنها پاسخ داده شود.
این یادداشت برگرفته از صفحۀ فیسبوک محمد محبی است