آزادی سفر، اصل مهمی از آزادی و حقوق بشر است که در ماده ۱۲ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی ملاحظه شده است.
بسیاری از ایرانیان از انجام سفرهای خارجی، و همچنین سفرهای داخلی منع شده اند.
این راهنما شامل اطلاعاتی در مورد چگونگی مشخص کردن نقض آزادی سفر، و جمع آوری شواهد این نقض می باشد.
حصر خانگی رهبران سیاسی، میر حسین موسوی و مهدی کروبی نشانگر راهی متداول است که دولت ایران آزادی سفر را محدود می سازد.
انصافعلی هدایت توسط مامورین دولتی مورد ضرب و شتم قرار گرفت، و ظرف شش ماه بارها تهدید شد که اگر تبریز را ترک نکند با مجازات سختی روبرو خواهد شد.
بازجویان، «ثریا» را به واسطه سفر وی به ترکیه به جاسوسی و خیانت متهم کردند
شهادتنامه: مراد مختاری
مراد مختاری، گرویده از اسلام به مسیحیت، از رنجهایی که در این راه کشیده، از جمله منع شدن از سفر داخلی و خارجی خود سخن می گوید.
وزارت اطلاعات درخواست کرده بود که برای جلو گیری از خروج آرش سیگارچی از کشور، وی به جنوب ایران تبعید شود.
مقدمهای بر نقض آزادی سفر در ایران:
آزادی سفر حق مهم بشری است. آزادی سفر داخلی در یک دولت و آزادی ترک کردن یک دولت، امکان انتخاب آزادانه محل اقامت و انتخاب آزادانه جهت نقل مکان از یک محل به محل دیگر را به هر فردی میدهد. آزادی سفر اغلب آخرین راه چاره جهت حفاظت از کسانی است که تحت جفا هستند. این حق در ماده ۱۲ میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی گنجانیده شده است و بیان می‌دارد که:
۱. هر کسی که قانوناً در قلمرو دولتی مقیم باشد حق عبور و مرور آزادانه و انتخاب مسکن خود را در آنجا خواهد داشت.
۲. هر کس آزاد است هر کشوری و از جمله کشور خود را ترک کند.
۳. حقوق مذکور فوق تابع هیچگونه محدودیتی نخواهد بود مگر محدودیتهائی که بموجب قانون مقرر گردیده و برای حفظ امنیت ملی، نظم عمومی، سلامت یا اخلاق عمومی یا حقوق و آزادیهای دیگران لازم بوده و با سایر حقوق شناخته شده در این میثاق سازگار باشد.
۴. هیچکس را نمیتوان خود سرانه (بدون مجوز) از حق ورود به کشور خود محروم کرد.
پاراگراف ۵ و ۷ «توضیحات کلی شماره ۲۷» در مورد ماده ۱۲ میثاق، مفهوم کلمه «دولت» را مشخص میسازد. پاراگراف ۵ بیان می‌دارد که «حق سفر آزادانه مربوط به تمام قلمرو یک دولت است که شامل تمام استانهای آن دولت میباشد». این توضیح میدهد که «افراد حق دارند از یک محل به محل دیگر نقل مکان کرده و محل اقامتشان را خودشان انتخاب کنند. برخورداری از این حق نباید وابسته به هیچ هدف یا دلیل خاصی برای شخصی باشد که مایل است از محلی نقل مکان کند یا در آن بماند».
پاراگراف ۷ توضیح میدهد که «حق اقامت افراد در یک محل انتخابی در محدوده یک قلمرو شامل حفاظت در برابر تمام اشکال جابجایی اجباری داخلی است. این حق همچنین مانع جلوگیری از ورود یا اقامت افراد در بخش معینی از قلمرو میباشد». بنابراین این حق تنها در صورت بازداشت قانونی افراد، چنانکه در ماده ۹ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی تعریف شده است محدود میشود.
اصل ۳۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم آزادی سفر را محترم شمرده و الزام می دارد که «هیچ کس را نمیتوان از محل اقامت خود تبعید کرد یا از اقامت در محل مورد علاقهاش ممنوع یا به اقامت در محلی مجبور ساخت، مگر در مواردی که قانون مقرر می‌دارد».
در حالیکه هم قوانین ایران و هم قوانین بینالملل حق آزادی سفر را محترم شمرده اند، جمهوری اسلامی ایران محدودیتهای شدیدی را در آزادی سفر و زندگی در داخل کشور، و در آزادی ترک کشور قرار داده است. نمونههایی از چنین محدودیتهایی شامل تحت بازداشت خانگی قرار دادن افراد بی گناه، اخراج افرادی که هیچ خطایی مرتکب نشدهاند از شهرهایشان، تبعیض قائل شدن نسبت به پناهندگان، منع افراد از ترک کشور از طریق بازداشت یا عدم صدور گذرنامه معتبر و یا پذیرش روادید معتبر میباشد. این محدودیتها، نقض میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی است که ایران آن را امضاء کرده است و نیز نقض قانون اساسی ایران میباشد.
نمونه هایی از ممنوعیتهای آزادی سفر در ایران
اتهامات بی اساس در مورد سفر به خارج از ایران
مقامات ایرانی اغلب، افراد را متهم به داشتن رفتار مشکوک در سفرهای خارجیشان می کنند.
- در مرداد ۱۳۸۸، بازجویان یک خانم بازداشت شده که مایل است گمنام بماند، وی را بواسطه سفر اخیر وی به ترکیه، متهم به جاسوسی و خیانت کردند. بازجویان وی اظهار داشتند که او جاسوس بوده و با گروههای متخاصم نسبت به دولت ایران ارتباط داشته است. [۱]
- در مهر ۱۳۸۸، محمد رضا علی زمانی، جوان ۳۷ ساله ایرانی به اعدام محکوم شد. یکی از اتهامات وی خروج غیر قانونی از ایران بود.[۲] وی در بهمن ۱۳۸۸ اعدام شد.
آزادی سفر یا زندگی در داخل کشور
ایران آزادی سفر در داخل مرزهای خود را برای فعالان سیاسی و دیگران محدود کرده و این را فرض بر تهدید کشور دانسته است.
- در سال ۱۳۸۲ ماموران لباس شخصی و پلیس، انصافعلی هدایت، روزنامه نگار و فعال حقوق بشر را مورد ضرب و شتم قرار داده و برای شش ماه او را تهدید می کردند که اگر تبریز را ترک نکند بیضه هایش را خواهند برید. [۳]
- در بهمن ماه ۱۳۸۳ وزارت اطلاعات درخواست بود که برای جلو گیری از خروج آرش سیگارچی از کشور، وی به جنوب ایران تبعید شود.[۴]
- در پی انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸، احمد زیدآبادی، دبیر کل دفتر تحکیم وحدت در دادگاهی محکوم به پنج سال تبعید به یکی از شهرهای شمال شرقی ایران شد.[۵]
ایران همچنین با تحت نظر قرار دادن بازداشتیان سابق و با دستگیریهای مکرر و خودسرانه، و احضار متناوب آنها به دادگاه یا دفاتر دولتی در آزادی سفر آنها دخالت می کند.
- ماموران دولتی بعد از آزادی محبوبه عباسقلی زاده، فعال حقوق زنان از زندان در آذر ۱۳۸۸ همچنان به آزار و اذیت و نقض حریم خصوصی وی ادامه می دادند. بازجویان بطور مداوم با او تماس گرفته و وی را تهدید می کردند.[۶]
- تانیا احمدی کالیجی چند هفته پس از دستگیری، ضرب و شتم، و سپس آزاد شدن بدون هیچ اتهامی در ۱۳۸۸، احضاریه ای را دریافت کرد که جهت ادای توضیحات در دادگاه حاضر شود. [۷]
آزادی خروج از کشور
ایران با جلوگیریهای خودسرانه از خروج افراد از کشور در آزادی سفر آنها دخالت می کند.
- در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۸۸ مقامات دولتی مانع از سفر دو تن از فعالان سرشناس حقوق زنان به گواتمالا، جهت ایراد سخنرانی در مورد نقش زنان در دموکراسی شدند. از خروج خانمها نرگس محمدی و ثریا عزیز پناه در فرودگاه امام خمینی ممانعت به عمل آمد و از آنها خواسته شد ظرف ۷۲ ساعت به دادگاه انقلاب تهران مراجعه کنند. به آنها هیچ توضیح دیگری داده نشد.[۸]
- چهار روز بعد از انتخابات ۲۲ خرداد ۱۳۸۸، روزنامه نگار یونانی، ایاسون آتاناسیادیس حینیکه از فرودگاه تهران کشور را ترک می کرد بازداشت و زندانی شد.[۹]
- آیدا سعادت، روزنامه نگار و فعال حقوق زنان بعد از امضاء نامه سرگشاده ای در مرداد ۱۳۸۸ جهت انتقاد از واکنش دولت در برابر اعتراضهای بعد از انتخابات ممنوع الخروج شد.[۱۰]
- ژینا مدرس گرجی، فعال حقوق زنان در سنندج، در راه سفر خود به دبی در ۲۲ آبان ۱۳۸۸در فرودگاه با ممانعت روبرو شد. وی در حالی که باجه کنترل را رد کرده و مهر خروج نیز دریافت کرده بود از طریق بلندگوهای فرودگاه احضار شد. یک مامور لباس شخصی گذرنامه وی را ضبط کرده و به وی دستور داد که به دادگاه انقلاب سنندج مراجعه کند.[۱۱]
- در ۱۷ اسفند ۱۳۸۸، مقامات مانع از خروج سیمین بهبهانی، شاعر مردمی ایران و فعال کارآزموده حقوق زنان از فرودگاه امام خمینی شده و گذرنامه وی را ضبط کردند. مفسرین بر این باورند که ممنوع الخروجی بهبهانی به تلافی یادداشتی است که از وی بعد از کشته شدن ندا آقا سلطان در خرداد ۱۳۸۸ در رسانه های بین المللی منتشر شد.[۱۲]
- منصوره بهکیش، یکی از اعضای مادران صلح و مادران عزادار است که از سفروی به ایتالیا جهت دیدار فرزاندانش در ۲۶ اسفند ۱۳۸۸ ممانعت به عمل آمد. ماموران اداره گذرنامه، بدون هیچ توضیحی گذرنامه وی را ضبط کردند. «مادران عزادار» یک گروه مدنی اجتماعی متشکل از مادرانی (و حمایت کنندگانی) است که فرزندان و همسران خود را در خشونتهای دولتی که در پی انتخابات بحث برانگیز خرداد ۱۳۸۸ حادث شد از دست داده اند. مادران عزادار برای عزیزان خود احیاء می گیرند. [۱۳]
- در اسفند ۱۳۸۹ مقامات ایران از خروج محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین ایران که عازم کنفرانس منع سلاحهای هسته ای شده بود ممانعت به عمل آوردند. [۱۴]
- در دی ۱۳۸۹، محمد باقر قالیباف، شهردار تهران توسط مقامات از سفر به ایالات متحده جهت دریافت جایزه بین المللی حمل و نقل عمومی منع شد. [۱۵]
- در تیر ماه ۱۳۹۰ محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین ایران بار دیگر توسط مقامات از خروج ایران منع شد. وی قصد شرکت در سمیناری سیاسی در ایرلند را داشت. [۱۶]
____________________________
[۱] شهادتنامه ثریا (نام مستعار) تهیه شده توسط مرکز اسناد حقوق بشر ایران و تایید شده توسط شاهد (۲۳ قفروردین ۱۳۸۹)، قابل دسترس در https://iranhrdc.org/fa/3275.html [۲] مرکز اسناد حقوق بشر ایران، اطلاعیه مطبوعاتی: مرکز اسناد حقوق بشر ایران حکم اعدام محمد رضا علی زمانی را محکوم می کند (۱۷ مهر ۱۳۸۸)، قابل دسترس در http://www.iranhrdc.org/english/news/press-statements/3133-ihrdc-condems-the-death-sentence-of-mohammad-reza-ali-zamani.html [۳] شهادتنامه انصافعلی هدایت، تهیه شده توسط مرکز اسناد حقوق بشر ایران و تایید شده توسط شاهد (۴ آذر ۱۳۸۷)، قابل دسترس در https://iranhrdc.org/fa/3267.html [۴] شهادتنامه آرش سیگارچی، تهیه شده توسط مرکز اسناد حقوق بشر ایران و تایید شده توسط شاهد (۲ آبان ۱۳۸۷)، قابل دسترس در https://iranhrdc.org/fa/3270.html [۵] مرکز اسناد حقوق بشر ایران، پیامد خشونت بار: انتخابات ۱۳۸۸ و سرکوب دگراندیشان (بهمن ۱۳۸۸)، قابل دسترس در https://iranhrdc.org/fa/3300.html [۶] خاموش کردن جنبش زنان در ایران، نگاه کنید به https://iranhrdc.org/fa/3097.html [۷] همان ص ۴۲ [۸] همان ص ۱۹ [۹] پیامد خشونتبار، نگاه کنید به صص ۷۷ و ۷۸ [۱۰] خاموش کردن جنبش زنان در ایران صص ۴۴ و ۴۵ [۱۱] همان ، نگاه کنید به ص ۴۵ [۱۲] همان ص ۴۵ [۱۳] همان ص ۴۵ [۱۴] خبرگزاری فارس، محمد خاتمی ممنوع الخروج است. (۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۹)، قابل دسترس در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8812181003 [۱۵] خبرگزاری فارس، مخالفت وزارت امور خارجه با سفر قالیباف با هیات همراه به واشنگتن، (۱ بهمن ۱۳۸۹)، قابل دسترس در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8911010331 [۱۶] هاارتص، گزارش: خاتمی رئیس جمهور پیشین از ایران ممنوع الخروج شد. (۴ مرداد ۱۳۹۰)، قابل دسترس در http://www.haaretz.com/news/middle-east/report-former-president-khatami-barred-from-leaving-iran-1.375404