فهرست مطالب

پیشگفتار

۱- اعتراضات اولیه در اواخر شهریور و اوایل مهر ماه ۱۴۰۱ 

۲- جمعه خونین: سرکوب در روز ۸ مهر ماه ۱۴۰۱ 

۱-۲. نماز جمعه در مصلی بزرگ 

۲-۲. قتل عام در مصلی بزرگ 

۳-۲. گسترش اعتراضات به مسجد جامع مکی

۴-۲. ادعای دولت؛ دفاع شخصی از سوی نیروهای پلیس

۵-۲. روایت مردم: حمله از پیش برنامه ریزی شده و بدون تحریک 

۶-۲. گسترش اعتراضات به سایر نقاط شهر

۷-۲. آمار تکان دهنده تلفات

۸-۲. کشتار کودکان

۹-۲. سرنوشت نامعلوم دستگیرشدگان

۳- ادامه وحشت در زاهدان

۱-۳. محرومیت از مراقبت های پزشکی مناسب

۲-۳. فشار بر خانواده های قربانیان و زخمی ها

۳-۳. ادامه درگیری های پراکنده

نتیجه گیری: استفاده بیش از حد از زور و بی توجهی به جان افراد

پیوست اول – قربانیانی که به سر و قلب شان گلوله شلیک شده است

پیوست دوم – اسامی افراد کشته شده

توصیه به خوانندگان:

این گزارش حاوی عکس هایی است که خشونت اعمال شده را به تصویر می کشند.

پیشگفتار

پس از نماز جمعه ۸ مهر ماه سال ۱۴۰۱، نیروهای امنیتی در زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان و محل سکونت قوم بلوچ که سال ها مورد ستم حکومت بوده اند، دست به سرکوب معترضان زدند. نیروهای حکومتی دست کم ۹۴ نفر از جمله کودکان را کشتند و حداقل ۳۵۰ نفر را زخمی کردند. این حادثه که مرگبارترین روز از آغاز اعتراضات سراسری اخیر علیه جمهوری اسلامی است، «جمعه خونین» نامیده شده است. در جریان این واقعه، نیروهای امنیتی در تلاش برای سرکوب اعتراضات از نیروی بیش از حد، از جمله گلوله جنگی، استفاده کردند و شهروندان را در حالی که برای نجات جان خود می دویدند، قتل عام نمودند. شواهد به دست آمده از این رویداد نشان می دهد، که بسیاری از قربانیان از پشت و از ناحیه سر یا قلب هدف قرار گرفته اند. این گزارش به بررسی اتفاقات آن روز در زاهدان می پردازد.

۱- اعتراضات اولیه در اواخر شهریور و اوایل مهر ماه ۱۴۰۱

زمانی که مهسا (ژینا) امینی ۲۲ ساله در ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ در بازداشت پلیس موسوم به «پلیس اخلاق» در تهران جان باخت، اوضاع در استان سیستان و بلوچستان از قبل ملتهب بود.[۱] در اوایل شهریور ماه، گزارش ‌هایی مبنی بر سوء استفاده جنسی از یک دختر ۱۵ ساله توسط یک افسر پلیس در بندر چابهار، محکومیت گسترده ‌ای را در افکار عمومی استان برانگیخت و مردم خواستار اجرای عدالت و پاسخگویی شدند.[۲] رسانه ها و فعالان محلی این خبر را منتشر کردند و اعتراضاتی در چابهار صورت گرفت. در حادثه ای در ۵ مهر ماه، یک ساختمان دولتی به آتش کشیده شد.[۳] رهبران محلی، از جمله روحانیون اهل سنت، خواستار بررسی کامل موضوع تجاوز جنسی به دختر نوجوان شدند.[۴] گزارش ها حاکی از آن است، که رئیس پلیس متهم با قرار وثیقه در انتظار محاکمه به تهران منتقل شده است.[۵]

بلافاصله پس از مرگ مهسا (ژینا) امینی، اعتراضات ضد دولتی به سرعت در خیابان ها گسترش یافت. مردم در سراسر ایران با شعار «زن، زندگی، آزادی» علیه جمهوری اسلامی تظاهرات کردند و زنان روسری های خود را برداشتند. مردم زاهدان نیز در اعتراض به مرگ مهسا (ژینا) امینی تظاهرات کردند.[۶] پس از یک راهپیمایی سازمان‌ دهی شده توسط دولت در ۱ مهر ماه ۱۴۰۱، دفتر منطقه‌ ای وزارت اطلاعات در زاهدان از دستگیری چند نفر که گفته می ‌شد، در اعتراضات به مرگ مهسا امینی دست داشتند، خبر داد.[۷] اگر چه در روزهای اخیر چند نفر از دستگیر شدگان چابهار از جمله دو دختر نوجوان آزاد شده اند، اما از وضعیت سایرین اطلاعی در دست نیست.[۸]

۲- جمعه خونین: سرکوب در روز ۸ مهر ماه ۱۴۰۱

۱-۲. نماز جمعه در مصلی بزرگ

نماز جمعه روز ۸ مهر ماه در مصلی بزرگ زاهدان، که یک نمازخانه در فضای باز محسوب می شود، برگزار شد. مصلی بزرگ که معروف به عیدگاه است، در خیابان رازی در قسمت غربی شهر زاهدان و در فاصله ۸۰۰ متری از مسجد جامع مکی قرار دارد. فردی که در نماز جمعه روز ۸ مهر ماه شرکت کرده بود، در مصاحبه ای با مرکز اسناد حقوق بشر ایران توضیح داد، که جو مصلای بزرگ در آن روز عادی بود. به گفته این منبع، هیچ تنشی در میان مردم وجود نداشت و  صحبتی هم در مورد برگزاری تجمع در برابر کلانتری ۱۶ مطرح نشد.[۹]

مراسم نماز جمعه به صورت معمول زمانی شروع می شود، که جماعت به اقامه نماز می ایستند. در روز ۸ مهر ماه ۱۴۰۱، اذان ظهر در ساعت ۱۱:۱۷ صبح بود. به گفته شاهد مرکز اسناد حقوق بشر ایران، مراسم نماز و عبادت مردم معمولا تا ساعت ۱۲:۱۰ الی ۱۲:۲۰ ظهر ادامه دارد و پس از آن ممکن است، که مراسم نماز میت یا دعای عمومی برگزار گردد. در روز ۸ مهر ماه، نماز میت برای یک شخص تازه در گذشته برگزار شد، که کمتر از ۴ دقیقه به طول انجامید. پس از آن عده ای از نمازگزاران به تدریج از مصلی بزرگ خارج شدند و برخی دیگر نیز برای نماز نافله ماندند.[۱۰]

حوالی ساعت ۱۲:۳۰بعد از ظهر، گروه کوچکی از مردم در برابر کلانتری ۱۶ که روبروی مصلی بزرگ است، جمع شدند.[۱۱] این گروه در اعتراض به مرگ مهسا (ژینا) امینی و اتهامات مربوط به تجاوز جنسی به یک دختر نوجوان در چابهار دست به تجمع زدند.[۱۲] ویدئویی از اولین لحظات تیراندازی نشان می دهد، که معترضان «الله اکبر» و شعارهای دیگر سر می دادند.[۱۳] در عرض چند دقیقه، نیروهای امنیتی که قبلاً در پشت بام ساختمان های مجاور مستقر شده بودند، شروع به تیراندازی به سمت مردم کردند. برخی از معترضان به سمت پاسگاه پلیس سنگ پرتاب کردند و تعدادی نیز سعی کردند که درب آن را بشکنند.[۱۴]

محمد عمر، یک فعال حقوق بلوچ ها که در حال حاضر در تبعید به سر می برد، در مصاحبه ای با مرکز اسناد حقوق بشر ایران جدول زمانی مشابهی از وقایع را ترسیم نمود.[۱۵] منابع متعدد گزارش کرده اند، که تظاهرکنندگان غیر مسلح و مسالمت جو بوده اند.[۱۶] ویدئوهای منتشر شده در شبکه های اجتماعی نشان می دهند، که نیروهای امنیتی با نیروی مرگبار بیش از حد و نامتناسب به معترضانی پاسخ دادند، که تنها تعداد کمی از آنها در حال پرتاب سنگ و ضربه به درب ایستگاه پلیس بودند. با توجه به محدودیت های پوشش رسانه های مستقل و قطعی مداوم اینترنت در این استان، تعیین دقیق چگونگی شروع درگیری ها دشوار است.

۲-۲. قتل عام در مصلی بزرگ

به گفته یک منبع آگاه در زاهدان، بیشترین تلفات در داخل مصلی بزرگ رخ داده است.[۱۷] منبع دیگری به مرکز اسناد حقوق بشر ایران گفته است، که تیراندازی حدود پنج تا هشت دقیقه پس از پایان نماز در ساعت ۱۲:۳۰ بعد از ظهر یا حوالی آن آغاز شد. وی چرخش سریع وقایع را این گونه توصیف کرد: «من درست بعد از اقامه نماز میت [برای یک فرد متوفی] مصلی بزرگ را ترک کرده و به سمت خانه ام رفتم. هنوز به خیابان مدنی نرسیده بودم، که تیراندازی شروع شد.»[۱۸] خیابان مدنی حدود ۴۵۰ متر با مصلی بزرگ زاهدان فاصله دارد.

حداقل یک منبع آگاه در داخل زاهدان در گفتگو با مرکز اسناد حقوق بشر ایران تایید کرد، که او شاهد گروهی از مردان سیاه پوش بوده است، که بعد از ساعت ۱۲ ظهر روز ۸ مهر ماه بر فراز تپه‌ های مشرف به مصلی بزرگ مستقر بودند. «درست بعد از نماز جمعه به سمت تپه هایی که در کنار مصلی بزرگ است، به راه افتادم. وقتی این مردان را دیدم، ابتدا فکر کردم که آنها کوهنورد هستند. آنها در گروه های دو نفره با هم بودند.»[۱۹]

یک منبع آگاه دیگر نیز گفته است، که قبل از هرگونه اعتراضی در مقابل کلانتری ۱۶، گروهی از تک تیراندازها در بالای این تپه ها حضور داشتند.[۲۰] این تپه ها در حدود ۴۰۰ متر با مصلی بزرگ فاصله دارند. بر اساس یک گزارش از خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) وابسته به دولت که در سال ۱۳۹۳ تهیه شده است، لباس رسمی تک تیراندازان سپاه پاسداران سیاه رنگ است.[۲۱] از سال های اول پس از انقلاب ۱۳۵۷، نیروهای سپاه در استان سیستان و بلوچستان حضور چشمگیری داشته اند. با تصویب شورای عالی امنیت ملی در سال ۱۳۷۱، سپاه پاسداران مسئولیت امنیت استان سیستان و بلوچستان را بر عهده گرفت و قرارگاه منطقه ای قدس را در جنوب شرق کشور تأسیس کرد.[۲۲]

چندین ویدیو لحظه احتمالی شروع تیراندازی را نشان می دهند.[۲۳] در ویدئویی که در شبکه های اجتماعی دست به دست می شود، مردم در حال سر دادن شعار هستند، در حالی که گروهی به سمت کلانتری ۱۶ سنگ و اشیاء دیگر پرتاب می کنند.[۲۴] در پشت بام کلانتری، فردی با اسلحه به نظر می رسد که به سمت مردم تیراندازی می کند.[۲۵] در ویدئوی دیگری که از زاویه ای دیگر گرفته شده است، گروهی از مردم در حال تماشای افرادی هستند، که به سمت پاسگاه پلیس اشیایی پرتاب کرده و ظاهراً قصد نفوذ به داخل آن را داشتند.[۲۶] در ویدئویی متفاوت، اکثریت مردم از جمله کودکان در فاصله ای دور از درب نیمه باز کلانتری دیده می شوند.[۲۷]

حداقل یک ویدیو نشان می دهد، که گروه زیادی از مردم در زمان شروع تیراندازی در مصلی بزرگ بوده اند.[۲۸] چندین فیلم گرفته شده توسط رهگذران نشان می دهد، که افراد کشته و زخمی در میانه تیراندازی های پراکنده و در پس زمینه ستون دود در خیابان ها توسط مردم جا به جا می شوند.[۲۹] در یکی از ویدئوها، فردی که پشت دوربین است، از کشته شدگان به عنوان «شهدا» یاد می کند و می گوید که آنها «سلاح جنگی» در اختیار نداشتند.[۳۰] علاوه بر این گزارش شده است، که نیروهای امنیتی در مصلی بزرگ حجم زیادی گاز اشک آور پرتاب کرده که منجر به کشته شدن حداقل یک زن در آن جا شده است.[۳۱]

۳-۲. گسترش اعتراضات به مسجد جامع مکی

حداقل یکی از ویدئوهای منتشر شده در شبکه های اجتماعی نشان می دهد، که درگیری ها به مسجد جامع مکی در خیابان خیام گسترش یافته بود.[۳۲] پس از آن جمعی برای نجات جان خود به سمت حوزه علمیه دارالعلوم زاهدان که وابسته به مسجد جامع مکی است، دویدند.[۳۳] یک منبع به مرکز اسناد حقوق بشر ایران گفت، «نیروهای امنیتی قبلاً حوزه علمیه را محاصره کرده و از پشت بام ها شروع به تیراندازی به سوی مردم کردند […] مردم در خیابان خیام و کوچه توحید نزدیک مسجد {مکی} بودند که {در آن جا} حدود ۱۰ تا ۱۵ نفر کشته و زخمی شدند».[۳۴]

یک منبع آگاه دیگر در مصاحبه با مرکز اسناد حقوق بشر ایران اظهار داشت:

{در روز ۸ مهر ماه} ماموران لباس شخصی و اعضای سپاه را با لباس رسمی دیدم، اما هیچ نیروی پلیسی را ندیدم. من شاهد بودم که {ماموران} از خیابان مدنی ۱۴ به مسجد مکی نزدیک شدند. در پاسخ به گروهی از جوانان خشمگین که مشغول سر دادن {شعارها} و پرتاب سنگ بودند، {ماموران لباس شخصی و سپاه} شروع به تیراندازی هوایی کردند. حدود یک ساعت بعد آنها را دیدم، که در تقاطع خیابان خیام و خیابان رازی در حال شلیک گاز اشک آور و تیراندازی مستقیم به سمت مردمی بودند، که در مقابل مسجد مکی تجمع کرده بودند. شدت تیراندازی به حدی بود که صدای همدیگر را نمی شنیدیم. حوالی غروب این نیروها عقب نشینی کردند و پس از آن دوباره بازگشتند.[۳۵]

منبع دیگری صحنه یک تیراندازی در نزدیکی مسجد جامع مکی را به مرکز اسناد حقوق بشر ایران چنین توضیح داد:

تنها یک مورد تایید شده تیراندازی توسط مردم به سمت نیروهای امنیتی وجود دارد. وقتی گروه زیادی از نیروهای لباس شخصی و خودروهای بدون پلاک به سمت مسجد مکی رفتند و تک تیراندازها به سوی مردم و ساختمان هایی مانند حوزه علمیه و اقامتگاه شخصی مولوی عبدالحمید [امام جمعه اهل سنت زاهدان] تیراندازی کردند، مردم گمان بردند که این ها قصد ورود به مسجد مکی و کشتار در آن جا را دارند. در همین لحظه جوانی در دفاع از مسجد شروع به تیراندازی کرد، که در نتیجه آن رئیس اطلاعات سپاه استان و چند تن دیگر از نیروهای سپاه کشته شدند. این جوان نیز در آن جا به ضرب گلوله کشته شد.[۳۶]

یک منبع آگاه در زاهدان، جوان مذکور را یاسر شه بخش معرفی کرد، که تک تیرانداز ماهر و دارای اسلحه کلاشینکف بوده است. به گفته این منبع، در اثر تیراندازی نیروهای امنیتی، بخش‌ های مختلف حوزه علمیه دارالعلوم زاهدان از جمله کلاس ‌های درس و دفتر سایت سنی آنلاین آسیب دیده است.[۳۷] مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی، امام جمعه اهل سنت زاهدان نیز در ۱۴ مهر ماه شرحی مشابه از سیر وقایع ارائه کرد.[۳۸]

۴-۲. ادعای دولت؛ دفاع شخصی از سوی نیروهای پلیس

در روایت دولت از این رویدادها، گروهی از افراد مسلح ناشناس به سمت کلانتری ۱۶ تیراندازی کرده و کوکتل مولوتف پرتاب کردند، که منجر به درگیری شدیدی شد، چرا که ماموران نیروی انتظامی در مقام دفاع از کلانتری بر آمدند.[۳۹] تلویزیون دولتی ایران تصاویر دوربین های مدار بسته ای را منتشر کرده است، که نشان می دهد چند نفر به زور درب کلانتری را باز می کنند. این گزارش ادعا می کند، که پلیس تنها پس از آن با شلیک مستقیم پاسخ داد.[۴۰] یکی از فعالان شبکه های اجتماعی و فیلم ساز نزدیک به دولت، به نقل از یکی از بسیجیان حاضر در زاهدان مدعی شد، که نیروهای انتظامی و امنیتی ابتدا شروع به شلیک گلوله های ساچمه ای به سمت جمعیت کردند، اما پس از برخورد یک دستگاه وانت به دیوار کلانتری، آنها گلوله های جنگی شلیک نمودند.[۴۱] با این حال، فیلم دوربین مداربسته منتشر شده توسط تلویزیون دولتی ایران برخورد یک اتوبوس شهری به دیوار ایستگاه پلیس را نشان می دهد.[۴۲] حداقل یک منبع آگاه به مرکز اسناد حقوق بشر ایران اعلام کرد، که راننده اتوبوس شهری قصد داشت که جان خود را از آن مهلکه نجات دهد و به طور تصادفی با دیوار پاسگاه پلیس برخورد کرد.[۴۳] از سرنوشت این راننده اطلاعی در دست نیست.

شواهد حاکی از آن است، که نیروهای امنیتی به طور خاص از سوی دولت مجاز به اعمال زور وحشیانه در پاسخ به اعتراضات شده بودند. سازمان عفو بین‌الملل به اسناد رسمی ای دست یافته است، که نشان می‌ دهند، بالاترین نهاد نظامی ایران در روز ۳۰ شهریور ماه به فرماندهان نیروهای مسلح در تمام استان‌ها دستور داده تا با معترضانی که پس از مرگ مهسا (ژینا) امینی به خیابان‌ ها می آیند، «قاطعانه و جدی» برخورد کنند.[۴۴]

۵-۲. روایت مردم: حمله از پیش برنامه ریزی شده و بدون تحریک

به گفته مولوی عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان، هیچ یک از معترضان در برابر کلانتری ۱۶ مسلح نبودند.[۴۵] در پاسخ به چند نفری که به سمت کلانتری شعار می دادند و سنگ پرتاب می کردند، نیروهای امنیتی لباس شخصی که در پشت بام کلانتری و منازل اطراف از قبل مستقر بودند، مستقیماً به سمت افراد حاضر در صحنه و حتی افرادی که در داخل مصلی بودند، تیراندازی کردند. وی تصریح کرد: «در کل دنیا برای پراکنده‌ کردن افراد از گاز اشک ‌آور، گلوله‌ های پلاستیکی و ماشین‌ های آب ‌پاش استفاده می‌ کنند، اما متاسفانه مردم ما را هدف تیر جنگی قرار دادند و در مدت کوتاهی ده‌ ها نفر را کشته و زخمی کردند.»[۴۶] به گفته وی، تک تیراندازان به سر و قلب مردم شلیک کرده اند.[۴۷] مولوی عبدالحمید اضافه کرد، که هیچ گروه تروریستی ای در تظاهرات روز جمعه نقشی نداشته است.[۴۸]

علاوه بر مولوی عبدالحمید، چندین روحانی دیگر اهل سنت نیز به صورت علنی ادعای دولت را رد کردند، مبنی بر این که جیش العدل، یک سازمان شبه نظامی سنی که عمدتاً در جنوب شرق ایران فعالیت می کند، مسئول کشتار ده ها نفر در روز ۸ مهر ماه است. به گفته مولوی عبدالغفار نقشبندی، امام جمعه راسک در استان سیستان و بلوچستان، معترضان «آشوبگر نبودند، بلکه شهدای خونین کفن و سربازان فداکار بودند».[۴۹]

۶-۲. گسترش اعتراضات به سایر نقاط شهر

پس از سرکوب معترضان در خیابان رازی، تنش در سایر نقاط زاهدان از جمله در محله ‌های بازار مشترک، شیرآباد و جام جم ادامه یافت.[۵۰] یک فرد مطلع محلی به مرکز اسناد حقوق بشر ایران گفت: «تقریباً در هر مکانی که پاسگاه پلیس یا پایگاه بسیج بود، مردم به سمت آنها سنگ پرتاب می کردند. در سراسر شهر به جز مراکز خرید و اماکن تجاری درگیری بود.»[۵۱] ویدئوی بار گذاری شده ای در شبکه های اجتماعی تیراندازی به معترضان غیر مسلح با حداقل یک قربانی را در نزدیکی محله شیرآباد نشان می‌دهد.[۵۲] چندین خودروی پلیس و بانک نیز در شیرآباد به آتش کشیده شدند.[۵۳] به گفته احمد طاهری، فرمانده نیروی انتظامی سیستان و بلوچستان، سه پاسگاه پلیس در زاهدان در ۸ مهر ماه مورد حمله قرار گرفتند.[۵۴] گزارش شده است، که در ۸ مهر ماه عده‌ ای به نشانه اعتراض در برابر چندین پاسگاه پلیس تجمع کرده بودند و گروهی در آن میان به ساختمان‌ های پلیس سنگ پرتاب کردند. با این حال، مرکز اسناد حقوق بشر ایران به طور مستقل نمی تواند تأیید کند، که حمله ای آن طور که احمد طاهری توصیف کرده است، رخ داده باشد.

۷-۲. آمار تکان دهنده تلفات

در حالی که هنوز تعداد دقیق کشته ها و زخمی ها مشخص نیست، فعالان حقوق بشر بلوچ تایید کردند، که تا روز ۲۰ مهر ماه حداقل ۹۴ نفر از جمله کودکان کشته و ۳۵۰ نفر زخمی شده اند، که حال بسیاری از آنها وخیم است.[۵۵] در روز ۱۴ مهر ماه سازمان عفو بین‌ الملل اعلام کرد، که از روز ۸ مهر ماه حداقل ۸۲ معترض و رهگذر در سراسر زاهدان کشته شده‌اند.[۵۶] هنوز اطلاعاتی در مورد برخی از جان باختگان پس از نماز جمعه ۸ مهر ماه زاهدان در دست نیست.

مناطقی از استان سیستان و بلوچستان محل زندگی تعدادی از افراد فاقد شناسنامه است. از آن جایی که برخی از این افراد در جریان درگیری های ۸ مهر ماه کشته شده اند، ممکن است که هنوز شناسایی نشده یا در لیست تلفات قرار نگرفته باشند.[۵۷] به گفته فرزین کدخدایی، فعال حقوق بشر بلوچ، برخی از معترضان تلفن همراه هوشمند با دوربین نداشتند و برخی از آنها اصلاً تلفن همراه نداشتند.[۵۸] محدودیت هایی از این دست بر توانایی گروه های حقوق بشر و سایر فعالان برای تایید تعداد واقعی کشته ها و مجروحان تاثیر گذاشته است. این موارد همچنین نمونه هایی واضح از تاثیر چرخه فقر در منطقه ای است که همواره در طول تاریخ مورد ستم بوده است.

دولت تلفات بسیار کمتری نسبت به آن چه در این استان گزارش شده است، پذیرفته است. حسین مدرس خیابانی استاندار سیستان و بلوچستان از کشته شدن ۱۹ نفر و زخمی شدن ۲۰ نفر از جمله پرسنل نیروی انتظامی خبر داد.[۵۹] در درگیری های ۸ مهر ماه، علاوه بر علی موسوی رئیس اطلاعات سپاه استان، سه تن دیگر از نیروهای قرارگاه قدس جنوب شرق سپاه و دو تن از اعضای بسیج کشته شده اند.[۶۰]

۸-۲. کشتار کودکان

شواهد تصویری حاکی از حضور کودکان در تمام درگیری های زاهدان است.[۶۱] تا ۲۱ مهر ماه تایید شده است، که دست کم ۱۳ کودک زیر ۱۸ سال در درگیری های زاهدان کشته شده اند.[۶۲] بیشتر کودکان در کنار سایر مردم در مصلی بزرگ کشته شدند. پایگاه خبری «حال وش» که اخبار استان سیستان و بلوچستان را پوشش می دهد، گزارش داده است که چند کودک و نوجوان در محله شیرآباد توسط نیروهای امنیتی کشته شده اند.[۶۳]

نیروهای امنیتی از بعد از روز ۸ مهر ماه نیز به اعمال زور ادامه داده و کودکان همچنان در میانه آتش تیراندازی های آنها گرفتار شدند. کوچکترین کودک کشته شده در زاهدان کودکی ۲ ساله بود که در تاریخ ۱۰ مهر ۱۴۰۱ در بلوار جام جم به ضرب گلوله نیروهای امنیتی کشته شد.[۶۴]

محمد رخشانی ۱۲ ساله در تقاطع خیابان بعثت و خیابان کوثر توسط نیروهای بسیجی که از داخل پایگاه خود به سمت مردم حاضر در محل از جمله کودکان تیراندازی می کردند، از ناحیه قلب مورد اصابت گلوله قرار گرفت. برادرش هم از ناحیه کمر مجروح شد.[۶۵] محمد اقبال نایب زهی (شهنوازی) ۱۶ ساله و تنها نان آور خانواده اش در ۸ مهر ماه کشته شد.[۶۶] گفته شده که وی فاقد شناسنامه بوده است.[۶۷] به همین ترتیب، امید صفر زهی ۱۶ ساله یک کودک کار بود، که بدون شناسنامه زندگی می کرد. او در محله شیرآباد از ناحیه سر مورد اصابت گلوله قرار گرفت.[۶۸] با توجه به این که تعدادی از کشته شدگان از جمله کودکان در محله شیرآباد فاقد مدارک شناسایی هستند، هویت آنها تاکنون تایید نشده است.[۶۹]

۹-۲. سرنوشت نامعلوم دستگیرشدگان

در پی حوادث جمعه خونین، احمد طاهری فرمانده نیروی انتظامی استان سیستان و بلوچستان از دستگیری گروهی از جدایی طلبان که در روز ۸ مهر ماه به مردم حمله کرده بودند، خبر داد.[۷۰] خبرگزاری فارس در ۱۳ مهر ماه اعترافات دو نفر را منتشر کرد، که به ادعای این خبرگزاری در روز ۸ مهر به کلانتری ۱۶ حمله کرده‌ بودند.[۷۱]  گرفتن اعترافات اجباری از بازداشت‌ شدگان تحت فشار و اجبار، روال رایج نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی است و چنین اعترافاتی اغلب از رسانه های دولتی پخش می شوند. به گفته یک منبع آگاه در زاهدان، حدود ۲۰۰ نفر توسط وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه به دلیل شرکت در تظاهرات بازداشت شده اند.[۷۲] در روز ۱۲ مهر ماه، بازداشت پنج نفر تأیید شد و گزارش ها حاکی از دستگیری تعداد زیادی در سراسر استان است.[۷۳] از وضعیت و محل نگهداری بسیاری از دستگیر شدگان از جمله کودکان اطلاعی در دست نیست.[۷۴] جمهوری اسلامی در بدرفتاری با بازداشت شدگان و محروم کردن آنها از حقوق اولیه دادرسی قانونی، سابقه ای طولانی دارد. این موضوع مایه نگرانی جدی در مورد وضعیت کسانی است، که در ۸ مهر ماه و روزهای بعد بازداشت شده اند. یکی از فعالان حقوق بلوچ ها تجربه یک نوجوان را که چند روز در بازداشت نیروهای امنیتی بوده، شرح داده است. بازجو خطاب به نوجوان بازداشت شده گفته بود: «تو که شناسنامه نداری … الان همین‌ جا مثل سگ بکُشمت مگه آدمی که حساب بشی.»[۷۵]

اطلاعات در مورد معترضان بازداشت شده اعتراضات قبل از ۸ مهر ماه همچنان ناکافی و مبهم است. بر اساس گزارش کمپین بلوچ مستقر در بریتانیا، هیچ اطلاعی از وضعیت و محل نگه داری عفان ملازهی ۱۷ ساله (نوجوان در تصویر) که در اعتراضات ۵ مهر ماه در چابهار دستگیر شده، در دست نیست.[۷۶]

 ۳- ادامه وحشت در زاهدان

هفته‌ ها پس از سرکوب مرگبار مردم معترض در زاهدان، همچنان هیچ پاسخگویی ای در مورد حمله نیروهای امنیتی به آنها صورت نگرفته است. تعداد تلفات با شناسایی کشته شدگان همچنان در حال افزایش است و از وضعیت بازداشت شدگان اطلاعی در دست نیست.

۱-۳. محرومیت از مراقبت های پزشکی مناسب

گزارش های مختلف حاکی از آن است، که بیمارستان های زاهدان به دلیل تعداد زیاد مجروحان با گلوله جنگی با کمبود شدید خون مواجه شده بودند. همچنین گزارش شده است، که نیروهای امنیتی از کمک رسانی کادر درمان در بیمارستان ها به مجروحان جلوگیری کرده اند.[۷۷] حداقل در یک مورد، عمل جراحی یک مجروح به صورت تعمدی در یک بیمارستان دولتی به تعویق افتاد و همین امر منجر به مرگ وی شد.[۷۸] خدانور لجعی که در جریان اعتراضات محله شیرآباد از ناحیه کلیه و پا مورد اصابت گلوله قرار گرفته بود، در بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان بستری گردیده بود، جایی که وی جان خود را از دست داد.[۷۹] به گفته یک منبع آگاه در بیمارستان بوعلی زاهدان، تعداد بیمارانی که بر اثر اصابت گلوله جنگی در بیمارستان بستری شدند، زیاد بوده است. کمبود شدید تجهیزات، پرسنل و امکانات پزشکی، کادر درمان را مجبور به اتخاذ تصمیمات غیرممکن کرده است. به گفته این منبع، کادر پزشکی مجبور شدند که به ویژه در روز جمعه و شنبه، «به عمل جراحی کسانی که احتمال زنده ماندن آنها بیشتر بود،» اولویت بدهند.[۸۰]

در ۱۸ مهر ماه، «حال وش» از بازداشت یک شهروند مجروح در بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان خبر داد.[۸۱] برخی از فعالان بلوچ نیز گزارش داده‌ اند، که در بیمارستان خاتم زاهدان به مجروحان گفته شده که بگویند «عضو جیش‌العدل» هستند، تا مسئولان اجازه انجام عمل جراحی روی آن‌ها را بدهند.[۸۲] یک منبع آگاه در داخل زاهدان نیز به مرکز اسناد حقوق بشر ایران اعلام کرد، که بسیاری از مجروحان بد حال قبل از عیادت احمد وحیدی فرمانده سابق سپاه و وزیر فعلی کشور مرخص شدند، تا شاید این تصویر ایجاد گردد، که تعداد زیادی در نتیجه سرکوب روز ۸ مهر ماه بستری نشده اند.[۸۳] همچنین گزارش شده است، که تعدادی از مجروحان از ترس دستگیری به مراکز درمانی مراجعه نکرده اند.[۸۴]

دکتر اشکان پویان، جراح مغز و اعصاب معالج مجروحان زاهدان، ۱۴ مهر ماه با انتشار یک روایت (استوری) در حساب کاربری اینستاگرام خود تایید کرد، که افراد زیادی از جمله یک کودک ۱۳ ساله از پشت مورد اصابت گلوله قرار گرفته اند.[۸۵] او مدتی بعد این روایت را حذف کرد. از زمان انتشار این روایت، شایعاتی مبنی بر ناپدید شدن او در فضای مجازی منتشر شد.[۸۶] مرکز اسناد حقوق بشر ایران در زمان تهیه این گزارش طی مکاتباتی با بستگان وی تایید کرد، که دکتر اشکان پویان در بازداشت نیست، هر چند که توسط نیروهای امنیتی مورد آزار و اذیت قرار گرفته است.

۲-۳. فشار بر خانواده های قربانیان و زخمی ها

گزارش ها حاکی از آن است، که نیروهای امنیتی خانواده افراد کشته شده در زاهدان را تهدید می کنند و آنها را برای پیوستن به شبه‌ نظامیان بسیج و یا متهم شدن به عضویت در گروه‌ های مسلح تحت فشار قرار می‌ دهند.[۸۷] همچنین حداقل یکی از منابع مطلع در زاهدان گزارش داده است، که هیاتی از تهران با این خانواده ها ملاقات کرده و وعده پرداخت غرامت مالی را مشروط به سکوت آنها در قبال قتل عام نموده است.[۸۸]

۳-۳. ادامه درگیری های پراکنده

شاهدان عینی از گشت زنی مستمر بالگردهای نظامی در آسمان زاهدان در پی حوادث ۸ مهر ماه خبر داده اند. یکی از این بالگردها در روز ۱۱ مهر ماه در منطقه شمال شهر زاهدان به سمت یک خودرو سواری تیراندازی کرد، که منجر به کشته شدن هر چهار سرنشین آن شد.[۸۹] همچنین گزارش شده است، که بالگردهای نظامی به خودروهای داخل یک پارکینگ شلیک کرده و خسارات زیادی به بار آورده اند.[۹۰]

پایگاه خبری «حال وش» گزارش داده است، که نیروهای امنیتی لباس شخصی برای ایجاد رعب و وحشت در شهر زاهدان، خود را ملبس به لباس محلی بلوچی نموده و اقدام به آتش کشیدن تعدادی از مدارس و سایر اماکن عمومی نموده اند.[۹۱] یک منبع آگاه در زاهدان نیز تایید کرد، که اخیرا افراد غیر بومی زیادی با لباس بلوچی در نقاط مختلف استان دیده شده اند. این منبع به مرکز اسناد حقوق بشر ایران گفت: «چند فروشگاه و مرکز خرید متعلق به مردم بلوچ توسط افراد ناشناس که لباس محلی به تن داشتند، در آتش سوختند. پاساژ گلستان و مرکز خرید رویال در چهار راه رسولی به آتش کشیده شدند و میلیون‌ها دلار خسارت به بازاریان منطقه تحمیل شد.»[۹۲]

عبدالله عارف، یکی از سازمان‌ دهندگان کمپین فعالان بلوچ، تأیید کرد، که اعتراضات در روز های اخیر در محله ‌های شهر زاهدان ادامه داشته و مشخص نیست که آیا آنها سازمان‌ یافته هستند یا خیر. «بیشتر اعتراضات در محله شیرآباد صورت می گیرد که منطقه ای به شدت فقیر و محروم است. در واقع قسمتی مخروبه از شهر است که به حال خود رها شده است. از آن جایی که خیابان های این منطقه باریک و تو در توست، جوانان می توانند دست به اعتراض زده و سپس فرار کنند. بازداشت کردن آنها در این منطقه برای نیروهای امنیتی آسان نیست. در این محل هنوز تیراندازی (پراکنده) ادامه دارد.»[۹۳]

نتیجه گیری: استفاده بیش از حد از زور و بی توجهی به جان افراد

پس از تجزیه و تحلیل فیلم‌ ها، عکس‌ ها و شهادت شاهدان، مرکز اسناد حقوق بشر ایران می‌ تواند تأیید کند، که مقامات امنیتی از زور بیش از حد استفاده کرده و واکنشی بسیار نامتناسب به نا آرامی‌ های زاهدان در روز ۸ مهر ماه نشان داده اند، که منجر به تلفات گسترده از جمله کشته شدن حداقل ۱۳ کودک شده است. در حالی که به ضرس قاطع نمی توان تأیید کرد که همه معترضان رفتاری کاملا غیر خشونت آمیز داشته اند، شواهد نشان می دهند، که اکثر مردم معترض حضوری مسالمت جویانه داشته و تنها برخی اقدام به سنگ پراکنی نموده اند; امری که به هیچ عنوان مجوز استفاده از مهمات جنگی توسط نیروهای امنیتی در برخورد با معترضان را نمی دهد. تنها یک شاهد به یک مورد تیراندازی توسط یک فرد معترض اشاره کرده است، که بنا بر گزارش ها اقدامی در پاسخ به تیراندازی نیروهای امنیتی بوده است. اتفاقاتی که در روز ۸ مهر ماه رخ داده است، در واقع قتل عام مردم معترض در زاهدان توسط نیروهای امنیتی حکومت جمهوری اسلامی است.

گزارش ها حاکی از آن است، که در پی تیراندازی ها مراقبت های پزشکی برای برخی از شهروندان محدود یا به طور کامل رد شده است. همین طور گزارش شده است، که خانواده‌ های کشته‌ شدگان و مجروحان هدف ارعاب و فشار گرفته‌ تا در مورد حوادث ۸ مهر ماه زاهدان سکوت اختیار کنند. کودکان بسیار خردسال، از جمله یک کودک دو ساله، در طی درگیری‌ های پس از قتل عام مردم کشته شده‌ اند. از روز جمعه خونین، قطعی اینترنت توسط دولت در استان سیستان و بلوچستان همچنان ادامه دارد، موضوعی که جریان آزاد اطلاعات را محدود کرده است.

شاید ناراحت کننده ترین فیلم ها و گزارش ها مربوط به تیراندازی های هدفمند به مصلی بزرگ باشد، جایی که در آن هزاران غیر نظامی مسالمت جو نه درگیر تظاهرات که در حال برگزاری نماز و عبادت بودند. استفاده نیروهای حکومت از گلوله جنگی بر علیه غیر نظامیان نشان دهنده بی توجهی آشکار آنها به جان انسان هاست. انکار کامل مسئولیت قتل عام شهروندان در زاهدان توسط دستگاه امنیتی حکومت با انکار های مشابه حکومت جمهوری اسلامی در گذشته مطابقت دارد و سندی است بر ناکافی بودن درخواست های داخلی برای انجام تحقیق در مورد چنین جنایاتی. همان گونه و از آن جایی که تعداد کشته‌های جمعه خونین همچنان در حال افزایش است، حکومت جمهوری اسلامی باید به خاطر دادن اجازه به نیروهای امنیتی اش برای اعمال زور بیش از حد جهت سرکوب اعتراضات و بی توجهی آشکار به جان معترضان پاسخگو باشد.

توصیه به خوانندگان:

این گزارش حاوی عکس هایی است که خشونت اعمال شده را به تصویر می کشند.

 پیوست اول – قربانیانی که به سر و قلب شان گلوله شلیک شده است

پیوست دوم – اسامی افراد کشته شده

مهسا امینی به اتهام داشتن حجاب نامناسب بازداشت شد.  [۱]

[۲] امام جمعه راسک تجاوز «هولناک» فرمانده پلیس چابهار به دختر ۱۵ ساله را تایید کرد، رادیو فردا (۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲)،

https://www.radiofarda.com/a/32054153.html

همچنین نگاه کنید به مردم چابهار در اعتراض به «تجاوز فرمانده پلیس به یک دختر نوجوان» و همچنین قتل مهسا امینی تجمع کردند، رادیو فارسی فرانسه (۲۸ سپتامبر ۲۰۲۲)، قابل دسترسی در https://bit.ly/3SXruFH

[۳] «تجاوز به دختر چابهاری»؛ معترضان خشمگین «یک ساختمان دولتی» را آتش زدند، بی بی سی فارسی (۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲)،

https://www.bbc.com/persian/iran-63056246

[۴] تجاوز فرمانده به دختر ۱۵ساله در چابهار؛ تهدید خانواده برای سکوت، ایران وایر (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3ylouL3

[۵] روزنانه میهن: ابراهیم کوچکزای فرمانده متجاوز انتظامی چابهار به تهران منتقل شده ‌و‌ اکنون با قید وثیقه آزاد می باشد، حال وش (۱۳ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3MweoNb

[۶] زاهدان; تجمع شهروندان معترض به مرگ مهسا امینی، کانال تلگرام هرانا (۲۱ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://t.me/hranews/72338

همچنین نگاه کنید به تظاهرات گسترده و ادامه اعتراض در شهرهای مختلف ایران،- ۳۰ شهریور، زاهدان، کانال تلگرام صدای آمریکا (۲۱ سپتامبر ۲۰۲۲)، قابل دسترسی در https://t.me/farsivoa/133769 همچنین نگاه کنید به عمر بلوچ@freemakoran) )، توییتر (۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲، ۵:۴۸ بعد از ظهر)، قابل دسترسی در https://twitter.com/freemakoran/status/1574893677478125568

[۷] راهپیمایی مردم در زاهدان علیه اغتشاشگران، کانال تلگرام خبرگزاری فارس (۲۳ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://t.me/farsna/263329

همچنین نگاه کنید به دستگیری تعدادی از عناصر خودفروخته و آشوبگر در زاهدان، ایرنا (۲۴ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3RXZyQP

[۸] آزادی یکی از دختران بازداشت شده بلوچ در چابهار، حال وش (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3EDhg9e همچنین نگاه کنید به ادامه بازداشت و بیخبری از وضعیت چهار شهروند بلوچ در چابهار، کمپین فعالین بلوچ (۱۳ اکتبر ۲۰۲۲)، در دسترس https://bit.ly/3EGqe5F

[۹] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۱۰] همان.

[۱۱] همان.

[۱۲]  خبر فارسی ‌‌‌‌بی بی سی (@bbcpersian)، توییتر (۲ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۴:۲۷ بعد از ظهر)، https://twitter.com/bbcpersian/status/1576655206045126656

[۱۳] جنبش آزاد بلوچستان (@FreeBaluchMovt)، توییتر(۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۱۲:۱۴ بعد از ظهر)، https://twitter.com/FreeBaluchMovt/status/1575896983755030528 همچنین نگاه کنید به IHRDC (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rUAS1f

[۱۴] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۱۵] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد عمر (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۱۶] مولوی عبدالحمید: «جیش العدل» در حادثه زاهدان نقشی نداشت، ایران امروز (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.iran-emrooz.net/index.php/news2/103009/  همچنین نگاه کنید به مولوی گرگیج تیراندازی ماموران امنیتی جمهوری اسلامی به معترضان در زاهدان را «هولناک» خواند، رادیو فردا (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، قابل دسترسی در   https://www.radiofarda.com/a/zahedan-killing/32065316.html

[۱۷] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۱۸] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۱۹] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۲ در زاهدان (۱۳ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۲۰] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۳ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۲۱] نیروی ویژه سپاه ولایت + عکس، ایسنا (۲۶ اگوست ۲۰۱۴)، https://bit.ly/3euAHGw

[۲۲] احسان محرابی، حضور۴۰ ساله سپاه در سیستان و بلوچستان؛ از قرارگاه قدس تا سپاه سلمان، ایران وایر (۲۶ فوریه ۲۰۲۱)، https://iranwire.com/fa/features/46540/

[۲۳] مرکز اسناد حقوق بشر ایران (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rUAS1f همچنین نگاه کنید به «این ویدئوها را نیز ببینید، لحظه شروع تیراندازی به سمت معترضان در زاهدان، که به تدریج افزایش می یابد»، کانال تلگرام بی بی سی فارسی (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲) ، قابل دسترسی در https://t.me/bbcpersian/145389 (فیلم کلانتری ۱۶ را نشان می دهد، اما پست به اشتباه به کلانتری ۱۴ در خیابان امام خمینی اشاره دارد).

[۲۴] جنبش آزاد بلوچستان (@FreeBaluchMovt)، توییتر (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۱۲:۱۴ بعد از ظهر)، https://twitter.com/FreeBaluchMovt/status/1575896983755030528

[۲۵] همان.

[۲۶]ایران آزادی (@iranazadi1395)، توییتر (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۶:۴۸ بعد از ظهر), https://twitter.com/IranAzad_TV/status/1575814859177881600  

[۲۷] آرچن بلوچ (@ArchenBaloch)، توییتر (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۱۱:۳۸ صبح)، https://twitter.com/ArchenBaloch/status/1575887714829729798

[۲۸] آگرین / آگرین (@_Agrin_q)، توییتر (۲ اکتبر ۲۰۲۲، ۹:۳۹ صبح)، https://twitter.com/i/status/1576582725238038528

[۲۹] این ویدیوها از اعتراض‌ها در زاهدان و تیراندازی به سمت معترضان منتشر شده است که در آن تعدادی از مجروحان این حادثه جابجا می‌شوند، کانال تلگرام بی‌بی‌سی فارسی (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://t.me/bbcpersian/145385

[۳۰] زکریا فتاحی (@zakaria_fatahi)، توییتر (۳ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۲:۴۱ بعد از ظهر)، https://twitter.com/zakaria_fatahi/status/1576990837321310209

[۳۱] گزارشی از منابع مردمی زاهدان؛ ۵۸ کشته و بیش از ۲۷۰ زخمی با تیراندازی نیروهای نظامی، کمپین فعالان بلوچ (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3RBLDQn

[۳۲]  خبر فارسی ‌‌‌‌بی بی سی (@bbcpersian)، توییتر(۴ اکتبر ۲۰۲۲، ۷:۳۵ صبح)، https://mobile.twitter.com/bbcpersian/status/1577276152791588864

[۳۳] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۳۴]  همان.

[۳۵] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).   

[۳۶]  مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۳۷] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۳۸] مولوی عبدالحمید: در حادثه کشتار جمعه گذشته در این شهر، نه جیش‌العدل و نه هیچ گروهک دیگری نقش نداشته‌اند، کانال تلگرام سحام نیوز (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://t.me/s/sahamnewsorg?q=%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C+%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%AF

[۳۹]  حمله افراد مسلح به کلانتری در زاهدان، کانال تلگرام اعتمادآنلاین (انتشار گزارش خبری صدا و سیما)، (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://t.me/EtemadOnline/264476

[۴۰]  فیلم| گزارش جدید صداوسیما از حوادث زاهدان، آفتاب نیوز (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3SHJHa8

[۴۱]  روایت یک مستندساز اصول‌گرا از سرکوب‌ها در تهران و زاهدان: بسیجی‌ها زدند و فحش ناموسی دادند، ایران اینترنشنال (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.iranintl.com/202210059908

[۴۲] جدیدترین تصاویر مستند از دوربین های مداربسته که هجوم مردم به کلانتری ۱۶ زاهدان را نشان میدهد، یوتیوب (۵ اکتبر ۲۰۲۲)،

https://www.youtube.com/watch?v=kmYgGlZUKKU (از دقیقه ۱:۲۸ تا دقیقه ۱:۳۲ در ویدئو، برخورد اتوبوس شهری به دیوار ایستگاه پلیس دیده می شود).

[۴۳] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با یک شاهد در زاهدان (۱۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۴۴] عفو بین‌الملل: اسناد درز کرده نشان دهنده دستور از سطوح بالا برای سرکوب «بدون رحم» معترضان ایرانی است، بی‌بی‌سی فارسی (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://www.bbc.com/persian/articles/c0dw3dzdzljo

[۴۵] مولوی عبدالحمید: در حادثه کشتار جمعه گذشته در این شهر، نه جیش‌العدل و نه هیچ گروهک دیگری نقش نداشته‌اند، کانال تلگرام سحام نیوز (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://t.me/s/sahamnewsorg?q=%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C+%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%AF

[۴۶]  طوایف بلوچ خواستار عزل استاندار سیستان و بلوچستان شدند، دویچه وله فارسی (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3ea3zUt

[۴۷] امام جمعه زاهدان: تک ‌تیراندازان به قلب و سر نمازگزاران شلیک کردند، خبرگزاری آناتولی (۱ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3RGllMH 

[۴۸]  مولوی عبدالحمید: در حادثه کشتار جمعه گذشته در این شهر، نه جیش‌العدل و نه هیچ گروهک دیگری نقش نداشته‌اند، کانال تلگرام سحام نیوز (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://t.me/s/sahamnewsorg?q=%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C+%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%AF همچنین نگاه کنید به گروه مسلح جیش العدل در بیانیه ای با تکذیب کشته شدن افراد خود در درگیری های روز جمعه روایت های رژیم را کذب محض خواند، حال وش (۱ اکتبر ۲۰۲۲) ، قابل دسترسی در https://bit.ly/3Ek0nQV

[۴۹]  کانال رسمی مولانا عبدالغفار نقشبندی (@naghshbandi_hafez)، تلگرام (۲ اکتبر ۲۰۲۲)، https://t.me/s/naghshbandi_hafez

[۵۰] خبر فارسی ‌‌‌‌بی بی سی (@bbcpersian)، توییتر(۲ اکتبر ۲۰۲۲، ۲:۲۷ بعد از ظهر)، https://twitter.com/bbcpersian/status/1576655206045126656

[۵۱] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است). 

[۵۲]  بیورغ بلوچ (@thebeuragh)، توییتر (۴ اکتبر ۲۰۲۲، ۳:۳۷ صبح)، https://twitter.com/thebeuragh/status/1577216339369811971

[۵۳] فیلم آتش زدن خودروی نیروی ویژه در شیرآباد زاهدان، تارنمای ایران کار (۱ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3RC6nr3

[۵۴] جزئیات تیراندازی مرگبار زاهدان | حمله همزمان به ۳ کلانتری | آمار رسمی، ۱۹ کشته و ۲۰ مجروح | مدارس زاهدان تعطیل و دانشگاه غیرحضوری شد، خرداد نیوز (۳۰ سپتامبر۲۰۲۲)، https://bit.ly/3CewMp7 همچنین نگاه کنید به تعداد شهدای اغتشاشات زاهدان به ۶ تن رسید، ایرنا (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3EtQ24G

[۵۵] ۹۳ کشته و بیش از ۳۵۰ زخمی؛ آماری موثق از شمار معترضان کشته شده در زاهدان، کمپین بلوچ (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3T1MqLN همچنین نگاه کنید به گزارش هفتم خبرگزاری حال ‌وش از کشته شدگان اعتراضات زاهدان از جمعه ۸ مهرماه تا ۲۲ مهرماه ۱۴۰۱، حال ‌وش (۱۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3EW2MBn (خبرگزاری حال ‌وش حداقل ۱۰۳ کشته را تا ۱۴ اکتبر ۲۰۲۲ تایید کرده است).

[۵۶]   ایران: دست کم ۸۲ معترض بلوچ و مردمی که در محل بودند، در طی سرکوب خونین کشته شدند، عفو بین الملل (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.amnesty.org/fa/latest/news/2022/10/iran-at -کمک-۸۲-معترض-بلوچی-و-عوابین-در-سرکوب-خونین/

[۵۷]گزارش چهارم خبرگزاری حال‌ وش از کشته شدگان اعتراضات زاهدان از جمعه ۸ مهرماه تا ۱۳ مهرماه ۱۴۰۱، حال وش (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3MaMczm   

[۵۸] فرزین کدخدایی (@farzinkadkhodae)، توییتر (۱۱ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۱:۵۹ صبح)، https://twitter.com/farzinkadkhodae/status/1579864264806129664

[۵۹] استاندار سیستان و بلوچستان: ۱۹ نفر در حادثه تروریستی  زاهدان جان باختند، ایرنا (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rzQKG7

[۶۰] جزئیات تیراندازی مرگبار زاهدان | حمله همزمان به ۳ کلانتری | آمار رسمی، ۱۹ کشته و ۲۰ مجروح | مدارس زاهدان تعطیل و دانشگاه غیرحضوری شد، خرداد نیوز (۳۰ سپتامبر۲۰۲۲)، https://bit.ly/3CewMp7 همچنین نگاه کنید به تعداد شهدای اغتشاشات زاهدان به ۶ تن رسید، ایرنا (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3EtQ24G

[۶۱] ایران آزادی (@iranazadi1395)، توییتر(۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۶:۲۱ صبح)، https://twitter.com/iranazadi1395/status/1575808057279279105 همچنین نگاه کنید به زاهدان، خیابان کوثر، وحید آنلاین (۳۰ سپتامبر ۲۲۰۲۲)، قابل دسترسی در https://t.me/VahidOnline/47937

[۶۲]با احراز هویت کودک ۱۲ ساله بلوچ از کشته شدگان جمعه خونین زاهدان تعداد‌کشته ها به ۹۲ تن رسید، حال وش (۹ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rQsDTH  

[۶۳] خبرگزاری حال وش/ سندی از جنایت روز گذشته جمعه ۸ مهرماه ۱۴۰۱، در شیر آباد زاهدان توسط نیروهای نظامی جمهوری اسلامی ایران بر علیه کودکان و مردم بی دفاع صورت گرفته است، حال وش (۱ اکتبر ۲۰۲۲) https://bit.ly/3V8ANUG

[۶۴] کشته شدن یک کودک دو ساله در اعتراضات زاهدان توسط شلیک مستقیم نیروهای نظامی، حال وش (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3en5Iwd

[۶۵] با احراز هویت کودک ۱۲ ساله بلوچ از کشته شدگان جمعه خونین زاهدان تعداد‌کشته ها به ۹۲ تن رسید، حال وش (۹ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rQsDTH

[۶۶] فرزین کدخدایی (@farzinkadkhodae)، توییتر (۱۱ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۱:۱۳ صبح)، https://twitter.com/farzinkadkhodae/status/1579852815236988930

[۶۷] پسر ساحل (@Sonofthebeach33), توییتر(۵ اکتبر ۲۰۲۲، ۴:۴۱ بعد از ظهر)،

https://mobile.twitter.com/Sonofthebeach33/status/1577761017303629824

[۶۸] امید صفرزهی کودک ۱۷ ساله بلوچ از کشته شدگان جمعه خونین زاهدان ‌و فاقد شناسنامه شواهدی، حال وش (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲)،

https://bit.ly/3rUzxHG

[۶۹] سایت حال‌ وش از کشته شدن ۹۱ نفر در جمعه خونین زاهدان خبر داد؛ حداقل هفت کودک در میان کشتگان، ایران اینترنشنال (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.iranintl.com/202210067929

[۷۰] دستگیری تعدادی از مهاجمین و تروریست‌ های درگیری امروز در زاهدان، مهر نیوز (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rzYDeH

[۷۱] ماجرای ترور در زاهدان از زبان مجرمان دستگیرشده، کانال تلگرام خبرگزاری فارس (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، https://t.me/farsna/263953

[۷۲] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۷۳] بازداشت پنج شهروند بلوچ با یورش نیروهای نظامی به محله بعثت زاهدان، کمپین بلوچ (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3rA7w7T

[۷۴] بازداشت جوان بلوچ توسط نیروهای نظامی در زاهدان، کمپین بلوچ (۹ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3yCNPjV

[۷۵]  سایت حال‌ وش از کشته شدن ۹۱ نفر در جمعه خونین زاهدان خبر داد؛ حداقل هفت کودک در میان کشتگان، ایران اینترنشنال (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.iranintl.com/202210067929

[۷۶] ادامه بازداشت و بی خبری از وضعیت کودک بلوچ بازداشت شده در چابهار، کمپین بلوچ (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3TfbWwJ

[۷۷] فعالان حقوق بشری بلوچ: دست‌کم ۸۰ نفر از جمله دو کودک در نا آرامی‌ های زاهدان کشته شدند، یورونیوز (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، 

https://per.euronews.com/2022/10/04/unrest-iran-zahedan-violence-baloch-movement-hijab-protests-sistan-baluchistan

[۷۸] خدانور لجعی بر اثر تیراندازی نیروهای سرکوبگر خامنه ای کشته شد، کانال تلگرام رصد بلوچستان (۴ اکتبر ۲۰۲۲)،

https://t.me/s/rasadbalochistan?q=%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1+%D9%84%D8%AC%D8%B9%DB%8C همچنین نگاه کنید به ۱۵۰۰ tasvir (+1500 تصویر)، اینستاگرام (۲ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.instagram.com/p/CjSVvshqFZa/?hl=en

[۷۹] کشته شدن یک شهروند بلوچ در پی تیراندازی نیروهای نظامی در شهر زاهدان، حال وش (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3Tl87pS

[۸۰] اعدام چهار زندانی بلوچ هم زمان با ایجاد فضای امنیتی در بلوچستان، فیس بوک دویچه وله فارسی (۵ اکتبر ۲۰۲۲)،

https://z-upload.facebook.com/dw.persian/posts/6251948684820025

[۸۱] بازداشت یک شهروند مجروح بلوچ توسط نیروهای امنیتی در بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان، حال وش (۱۰ اکتبر ۲۰۲۲)،

https://bit.ly/3Evq693

[۸۲] سایت حال‌ وش از کشته شدن ۹۱ نفر در جمعه خونین زاهدان خبر داد؛ حداقل هفت کودک در میان کشتگان، ایران اینترنشنال (۶ اکتبر ۲۰۲۲)، https://www.iranintl.com/202210067929

[۸۳] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۱ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۸۴] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد شماره ۳ در زاهدان (۱۲ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۸۵] حبیب الله بلوچ (@HbSarbazi)، توییتر (۵ اکتبر ۲۰۲۲، ۵:۲۰ بعد از ظهر)، https://twitter.com/HbSarbazi/status/1577770647261962240

[۸۶] بی خبری از وضعیت دکتر اشکان پویان که گفته: «نیروهای نظامی از پشت سر معترضان در زاهدان را هدف قرار دادند»، حال وش (۵ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3yigQRG

[۸۷] فرزین کدخدایی (@farzinkadkhodae)، توییتر (۱۱ اکتبر ۲۰۲۲، ۷:۵ بعد از ظهر)،

https://twitter.com/farzinkadkhodae/status/1579971483212066816

[۸۸] با احراز هویت کودک ۱۴ ساله بلوچ از کشته شدگان جمعه خونین زاهدان تعداد‌کشته ها به ۹۷ تن رسید.، حال وش (۱۳ اکتبر۲۰۲۲)،

https://bit.ly/3rV3xmO

[۸۹] فعالان حقوق بشری بلوچ: دست‌کم ۸۰ نفر از جمله دو کودک در ناآرامی‌ های زاهدان کشته شدند، یورونیوز (۴ اکتبر ۲۰۲۲)، 

https://per.euronews.com/2022/10/04/unrest-iran-zahedan-violence-baloch-movement-hijab-protests-sistan-baluchistan  همچنین نگاه کنید به عمر بلوچ (@freemakoran)، توییتر (۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ۸:۳۲ صبح)، 

https://twitter.com/freemakoran/status/1575841094150987776

[۹۰] حبیب الله بلوچ (@HbSarbazi)، توییتر (۲ اکتبر ۲۰۲۲، ۸:۲۴ صبح)،

https://twitter.com/HbSarbazi/status/1576201421036617729

[۹۱] تصویر یکی از مدارس شیرآباد زاهدان که توسط نیروهای لباس شخصی آتش زده شد، حال وش (۳ اکتبر ۲۰۲۲)، https://bit.ly/3ee984o

همچنین نگاه کنید به حبیب‌الله بلوچ (@HbSarbazi)، توییتر (۴ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۸:۴۱ بعد از ظهر)، https://twitter.com/HbSarbazi/status/1577262516891066369

[۹۲] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با محمد (نام مستعار) (۵ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۹۳] مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با عبدالله عارف (۶ اکتبر ۲۰۲۲) (فایل آن  در مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).