پیامد خشونت بار: انتخابات ۱۳۸۸ و سرکوب دگراندیشان در ایران – قسمت دوم

 

۴. دستگیری فعالان مدنی، روزنامه نگاران، و مخالفان

مقامات ایران علاوه بر دستگیری تظاهرکنندگان، شروع به دستگیری افراد غیرتظاهرکننده از منازل و ادارات و خیابانها نیز کردند که این وضعیت کماکان ادامه دارد. گستره این دستگیریها بسیار فراتر از افرادی است که با جنبش اصلاح‌طلب در ارتباط بودند. به نظر می‎رسد که رژیم هر کسی را که ممکن است مخالف با سیاستهای دولت بوده و ظرفیت و امکان رهبری جنبش را داشته هدف قرار داده است. فهرست این افراد شامل رهبران و اعضاء گروه‌های سیاسی مخالف و گروه‌های دانشجویی، فعالان حقوق زنان، اساتید، وکلا، و روزنامه‌نگاران می‌شود. این فهرست همچنین شامل مقامات رسمی عالیرتبه سابق در جمهوری اسلامی، چهره‌های انقلاب ۱۳۵۷، و اعضاء خانواده‌های ایشان نیز می‌شود. چندین تن از افراد دوملیتی و اتباع خارجی نیز دستگیر شده‌اند که بسیاری از آنها در زندان هستند.

علاوه بر تعداد و دامنه این دستگیریها، فوریتی که نیروهای امنیتی در هدف ساختن گروه‌ها و افراد به کار بردند، نشان می‎دهد که این دستگیریها با برنامه‎ریزی قبلی بوده و صرفاً عکس‎العملی نسبت به تظاهرات پس از انتخابات نبوده است. بازداشت‎شدگان سرشناس بعداً اعترافات علنی کردند که بدون شک تحت فشار گرفته شده بود و بازتاب نگرانی درباره یک «انقلاب مخملی» بود که در طی چند سال گذشته توسط گردانندگان دستگاه امنیتی ابراز شده بود.

۴.۱. غیرتظاهرکنندگان دستگیر می‌شوند

مقامات در روز انتخابات، شروع به حمله و یورش به مراکز عملیاتی و دفاتر روزنامه‌های مخالفان، و دستگیری رهبران و داوطلبان فعالیت در این مراکز کردند.[۴۵۲] در هنگام دستگیری به ندرت قرار بازداشت ارایه شد، اما برخی از بازداشت‌شدگان موفق شدند قرار بازداشت خود را طی مراحل دستگیری ببینند. حداقل بعضی از احکام بازداشت پیش از تاریخ انتخابات صادر شده بود. یکی از شهود به یاد دارد که:

در لحظه دستگیری به من اتهامی اعلام نشد ولی بعدها فهمیدم به حکم صادره در روز ۸۸/۳/۲۰ به دستور قاضی مرتضوی به اتهام مخدوش ‏نمودن ارای ملت که حکمی عمومی بود دستگیر شدم (بله! احکام بازداشت فعالان سیاسی دو روز قبل از انتخابات صادر شده بود).‏[۴۵۳]

وی به مدت ۵۰ روز در زندان انفرادی نگاهداشته شد بدون اینکه به خانواده یا وکیل خود سترسی داشته باشد.[۴۵۴] او هر روز مورد بازجوییهای طویل‌المدت قرار می‌گرفت و طی آن بازجوها مرتباً وی را مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند.[۴۵۵] بازجوییها همانطور که تقریباً تمامی قربانیان توصیف کرده‌اند با چشمبند و رو به دیوار انجام می‌شد. بازجوها از او سؤال می‌کردند و می‌خواستند تا پاسخ این سؤالات را بنویسد. هر بار که او چیزی را انکار می‌کرد، با کتک و تهدید به دستگیری اعضاء خانواده خود روبرو می‌شد. این فشارها و شدت فرسودگی، او را مجبور به نوشتن پاسخهایی کرد که مطابق با گفته‌های بازجوها بود.[۴۵۶]

مریم آموزگار، هنرمند و عکاس و روزنامه‌نگار که برای ستاد موسوی کار کرده بود، در روز انتخابات دو بار نزدیک بود دستگیر شود. او در مراسمی شرکت کرد که توسط یکی از سازمانهای هنری ترتیب داده شده بود و سپس به یک برنامه عمومی‌تر برای هنرمندانی پیوست که در حمایت از ستاد موسوی در مرکز هنری قیطریه برگزار شده بود.

در فرهنگستان قیطریه … که مکانی برای همه هنرمندان است، خیلیها پیروزی قریب‌الوقوع ‏را جشن گرفته بودند. آنها وبسایتها را نگاه می‌کردند، گفت و گو می‌کردند و عکسها و ویدئو‏های زیادی هم گرفتیم. شانسی که من آوردم این بود که در ساعت ۲ مرکز را ترک کردم چون که ‏حدود ساعت دو و ربع، گروهی ناشناس که شاید ۳۰ نفر بودند، لباس شخصی و بسیجی، به آن ‏مکان ریخته و از بالا تا پایین شروع به شکستن همه چیز کردند. کامپیوترها را شکستند، مردم ‏را زدند۵، یا ۶ نفر از خانمها را گروگان گرفتند و رفتند. یکی از آن خانمها پگاه آهنگرانی بود.‏[۴۵۷]

آموزگار برای چند ساعتی به دفتر کارش بازگشت و سپس دفتر را برای تحویل یک سری عکسهایی که طی همان روز گرفته بود، ترک کرد. باز هم او فقط چند دقیقه پیش از آنکه به دفتر یورش برده شود، آن را ترک کرد.

در فرهنگستان قیطریه … که مکانی برای همه هنرمندان است، خیلی ها پیروزی قریب الوقوع ‏را جشن کرفته بودند. آنها وبسایتها را نگاه می کردند، گفت و گو می کردند و عکسها و ویدئو ‏های زیادی گرفتیم. شانسی که من آوردم این بود که در ساعت ۲ مرکز را ترک کردم چونکه ‏حدود ساعت دو و ربع، گروهی ناشناس که شاید ۳۰ نفر بودند، لباس شخصی و بسیجی، به آن ‏مکان ریخته و از بالا تا پایین شروع به شکستن همه چیز کردند. کامپیوترها را شکستند، مردم ‏را زدند۵ با ۶ نفر از خانمها را گروگان گرفتند و رفتند. یکی از آن خانمها پگاه آهنگرانی بود.‏[۴۵۸]

به دفاتر اصلی ستاد موسوی نیز در روز انتخابات یورش بردند.[۴۵۹]ستاد البته تا حدی انتظار ایجاد اختلال در فعالیتهای خود را داشت، اما با وجود این هنگامی که سعی کرد با داوطلبان منطقه‌ای خود تماس بگیرد، از شدت اشکالات به وجود آمده، متحیر شده بود.

قبل از آن پیش‌بینی کردیم اس‌ام‌اس‌ها را قطع کنند و با آنکه وزارت ارتباطات به ما اطمینان داده بود مبنی بر قطع نشدن سیستم پیامکها، برای اطمینان بیشتر خطوط تلفنی نیز برای ستاد در نظر گرفته شد. شب انتخابات با قطع شدن سیستم پیامکها قرار بود از خطوط تلفن استفاده کنیم که در روز انتخابات بیش از ۳۰۰ خط تلفن ستاد صیانت از آرا را نیز قطع کردند.[۴۶۰]

ستاد درباره علت حمله به دفاتر مرکزی خود از چند تن از وزرا و سازمانهای دولتی استفسار کرد، اما پاسخی دریافت نکرد. در هیچیک از این یورشها مجوز قانونی ارایه نشد.[۴۶۱] طی محاکمات گروهی فرمایشی، معاون دادستان تهران، مهدی سپهری، دفتر انتخاباتی شمال تهران را متهم نمود که برای «…………….» مورد استفاده قرار گرفته بوده است.[۴۶۲]

در طول شنبه شب و ساعات اولیه صبح یکشنبه، روزنامه‌نگاران و فعالان از منازل خود ربوده شدند. برای مثال ساعت ۳ صبح سمیه توحیدلو را در خانه پدر و مادر او دستگیر کردند. این وبلاگ‌نویس، فعال سیاسی و حامی موسوی بدون ارایه هیچ نوع حکم جلب یا توضیحی دستگیر شد.[۴۶۳] دو ماه بعد، قاضی حسن حداد اذعان نمود که توحیدلو باید قبلاً آزاد می‌شد اما وی توضیح داد که دادستان مرتضوی شخصاً در این امر دخالت کرده تا آزاد شدن او را به تعویق اندازد. دو روز پس از این اعتراف علنی، توحیدلو بالاخره با گذاشتن وثیقه آزاد شد.[۴۶۴]

ساعت ۱ صبح روز یکشنبه ۲۴ خرداد به محل اقامت شیوا نظر آهاری، وبلاگ‌نویس و فعال حقوق بشر، یورش برده و دارایی او را ضبط کردند اما وی در خانه نبود. مقامات، او را روز بعد در دفتر کار خود دستگیر کردند.[۴۶۵] مادر نظر آهاری در نامه‌ای سرگشاده به دختر خود که یک ماه بعد نوشته است توضیح می‌دهد که تنها دلخوشی وی این بود که تنها نبوده و به همراه مادران دیگری بود که در زندانها و دادگاه‌های انقلاب در جستجوی فرزندان خود بودند.[۴۶۶] آهاری در روز اول مهرماه با قرار وثیقه ۲۰۰ میلیون تومانی از زندان اوین آزاد شد.[۴۶۷]

یکی دیگر از افرادی که شبی که مأموران برای دستگیری به منزل او رفتند در خانه نبود، مسعود باستانی بود. نیروهای امنیتی همسر و دو تن از مهمانان وی را در خانه او دستگیر کردند.[۴۶۸] اولین آنها بهزاد باشو، کارتونیست است که در روز ۱۷ تیر ماه آزاد شد و دومی خلیل میراشرفی نام دارد که تهیه کننده برنامه‌های تلویزیونی و روزنامه‌نگار است.[۴۶۹] چندی پس از این دستگیری‌ها، باستانی سعی کرد خود را تحویل دهد تا همسر باردار او مهسا امرآبادی آزاد شود. مقامات با درخواست وی مخالفت کردند و همسر او را که یکی از روزنامه‌نگارهای نشریه اعتماد ملی بود، برای دو ماه نگاه داشتند تا بالاخره او روز اول شهریور آزاد شد.[۴۷۰]

آن شب نیروهای امنیتی تعداد زیادی از فعالان از جمله رهبران رسانه‌ها و جنبشهای دانشجویی را نیز دستگیر نمودند. کیوان صمیمی بهبهانی، مدیرمسوول ماهنامه «نامه»، و عضو کمیته مرکزی انجمن دفاع از آزادی مطبوعات نیز دستگیر شد.[۴۷۱] نیروهای امنیتی به منزل صمیمی هجوم آورده و او را در نیمه‌های شب دستگیر کردند. آنها درب را شکسته و کامپیوتر و دیگر داراییهای شخصی او را ضبط کردند.[۴۷۲]

در زندان اوین نیروهای امنیتی به اصلاج جاجباری مو و ریش وی پرداخته و وی را در دستشویی حبس کردند. بنا بر گزارشها، او را با چنان شدتی مورد ضرب و شتم قرار دادند که مجبور به انتقال وی به بهداری اوین شدند.[۴۷۳] او مجبور شد تا ۱۸ شهریور منتظر بماند تا مقامات اجازه ملاقات با وکیل او، نسرین ستوده را بدهند. اگرچه این ملاقات تحت نظارت بازجو صورت می‌گرفت، اما صمیمی در حصبت با ستوده از ضرب و شتم و بدرفتاری شکایت کرد و ستوده نیز تلاش کرد تا از جانب وی شکایتی رسمی اقامه کند.[۴۷۴]

تا مهرماه، صمیمی حتی بیش از پیش منزوی شده و از انجام هرگونه مکالمه تلفنی و داشتن ملاقات ممنوع بود. وکیل وی موفق شد به پرونده وی دسترسی یابد و اظهار نمود که پس از پنج ماه پرونده وی هنوز فاقد حکم رسمی بازداشت بود. او توضیح داد که در پرونده چند اتهام علیه موکل او بدون اینکه هیچگونه جزئیات، مدارک و یا توضیحاتی برای اثبات آنها ارایه شده باشد ذکر شده است. این اتهامات شامل «تشویش اذهان عمومی» و «تبانی و اجتماع به قصد برهم زدن امنیت کشور» بود.[۴۷۵]

احمد زیدآبادی، روزنامه‌نگار معروف و دبیرکل ادوار تحکیم وحدت، سازمان دانشجویان و فارغ التحصیلان که اعضاء آن مرتباً هدف دستگیری و بازداشت قرار می‎گرفتند، نیز دستگیر شد. پس از انتخابات، تقریباً تمام اعضاء و رهبران فعلی و سابق این سازمان محبوس شدند.[۴۷۶] عباس حکیم‌زاده، دبیر سیاسی دفتر تحکیم وحدت، در زمستان ۱۳۸۷ دستگیر و در ۱۷ تیر ۱۳۸۸ آزاد شده بود. در ساعات اولیه صبح ۲۸ آبان نیروهای امنیتی به خانه وی هجوم برده، کامپیوتر او را ضبط کرده و خود او را مجدداً دستگیر کردند.[۴۷۷]

زیدآبادی به یک محل نامعلوم برده شد. در راه، زیدآبادی به نحوه غیرقانونی دستگیری خود اعتراض کرده و قسم خورد که دست به اعتصاب غذا خواهد زد. وی هفده روز اول را در یک سلول انفرادی و بدون داشتن هیچگونه تماس با مأموران سپری کرد. پس از دیدن یک پزشک که سعی کرد او را قانع کند به اعتصاب غذای خود خاتمه دهد، دوباره برای هجده روز دیگر در تنهایی و در سکوت مطلق رها شد، تا اینکه تعادل روانی خود را از دست داده و بی‌وقفه شروع به جیغ کشیدن کرد. در آن هنگام او را به سلول دیگری انتقال داده و بازجویی وی را آغاز کردند.[۴۷۸]

یک ماه پس از دستگیری وی، همسر او مهدیه محمدی، نامه‌ای به محمود هاشمی شاهرودی، رئیس وقت قوه قضاییه نوشته و از اینکه هنوز هیچ اطلاعی از وضعیت شوهر خود ندارد، ابراز ناامیدی و نگرانی کرد.

نزدیک به یک ماه از زمانیکه عده‎ای ناشناس که خود را پیک موتوری نامیدند همسر اینجانب آقای احمد زیدآبادی را شبانه و بدون ارایه هرگونه برگ جلب، در مقابل چشم فرزندان خردسالش ربوده‌اند می‌گذرد و هنوز هیچیک از نهادهای مسئول زحمت پاسخگویی درباره وضعیت ایشان را به خود نداده‌اند.[۴۷۹]

به زیدآبادی اجازه داده شد یکبار همسر خود را در ۷ مرداد، برای مدت ۱۰ دقیقه ببیند و بعد در ۲۶ مرداد با تمام خانواده خود ملاقات داشته باشد. ۶ آبانماه، عباس جعفری دولت‌آبادی، دادستان تهران، تأیید کرد که زیدآبادی از جهت سلامت در وضعیت خوبی به سر می‌برد و پرونده وی در مراحل اولیه تحقیق قرار دارد. در پاسخ به اعلامیه دادستان، همسر وی پرسید چرا وی نتوانسته است برای چهل و چهار روز شوهر خود را ببیند و یا با او صحبت کند و چگونه است که پس از گذشت چهار ماه از بازداشت زیدآبادی، پرونده او هنوز در مراحل اولیه قرار دارد.[۴۸۰]

دکتر محمد شریف وکیل زیدآبادی، پس از آنکه اجازه یافت طی جلسه تحقیقی در مهرماه، به پرونده موکل خود دسترسی پیدا کند، دریافت که او می‌تواند با گذاشتن وثیقه آزاد بشود. هنگامیکه وی دادگاه را از این امر مطلع ساخت، قاضی به او دستور داد تا به خانواده زیدآبادی اطلاع دهد وثیقه مناسب را فراهم کنند. دادسرا وثیقه زیدآبادی را ابتدا به ۳۵۰ میلیون تومان و سپس به ۵۰۰ میلیون تومان افزایش داد. خانواده وی برای آزادی وی، هر یک از این مبالغ هنگفت را جمع‎آوری کردند. با وجود این، دادستانی در آزاد نمودن وی تأخیر کرده و هر بار به دادگاه اطلاع نداد که وثیقه گذاشته شده است.[۴۸۱] طی این مدت بر اساس گزارشها زیدآبادی را شکنجه داده و تحت فشار گذاشته بودند تا برای ارتکاب جرایمی که آنها ادعا می‌کردند، از قبیل نوشتن مقاله‌ای که در آن از رهبر انتقاد کرده بود و در توصیف وی از کلمه «عالیقدر» استفاده نکرده بود، علناً عذرخواهی کند.[۴۸۲]

در اوایل آذر ماه، شریف متوجه شد که موکل او را به طور غیرقانونی برای دوماه در حبس نگاه داشته‌اند. او گزارش کرد که

درحالی که ۱۲ مهرماه گذشته برای آقای زیدآبادی قرار وثیقه۲۵۰ میلیون تومانی صادر شده بود، اما در حالی که خانواده‌اش وثیقه را تأمین و به دادگاه تودیع کرده بودند، به دستور دادستان از آزادی ایشان ممانعت به عمل آمد و در واقع در تمام این مدت بازداشت زیدآبادی غیرقانونی بوده است.[۴۸۳]

حمله به دفاتر روزنامه‌ها تا پاییز ادامه یافت. برای مثال در شهریور دفاتر خبرگزاریهای دیگر نیز مورد تهاجم قرار گرفتند:

ماموران دادستانی با حضور در دفتر روزنامه از سردبیر تا مسئولان فنی و خبرنگاران و آبدرچی روزنامه را بازداشت کردند. تقریبا ‏نزدیک به ۲۷ نفر. ماموران با ارایه حکم دادستانی وارد روزنامه شدند و پس از ضبط سی دی ها ( هر چه که بود) کیسهای کامپیوتر ‏را هم با خود بردند. بچه ها را هم سوار کردند و بردند.[۴۸۴]

۴.۲. مقامات سابق دستگیر می‌شوند

نیروهای امنیتی همچنین به دستگیری نخبگان سیاسی و چهره‌های برجسته انقلاب ۱۳۵۷ که از نظر سیاسی با نفوذ و سرشناس بودند نیز پرداختند. گاهی اوقات این دستگیری‌ها برای مدت کوتاهی به طول می‌انجامید مانند دستگیری محمد رضا خاتمی، برادر رئیس جمهور سابق ایران. بنا بر گزارشها وی در روز یکشنبه ۲۴ خرداد  دستگیر و روز بعد آزاد شد، اگرچه که مقامات سعی داشتند حتی دستگیری وی را انکار کنند.[۴۸۵] اما دیگر دستگیر شدگان هنوز در زندان هستند.

محسن میردامادی، دبیرکل بزرگترین حزب طرفدار اصلاحات در ایران، جبهه مشارکت ایران اسلامی، در روز ۲۳ خرداد دستگیر شد.[۴۸۶] میردامادی از رهبران دانشجویی بود که در سال ۱۳۵۸ سفارت آمریکا را تسخیر کردند برده و رژیم اسلامی او را به عنوان یکی از قهرمانان انقلاب می‌شناسد.[۴۸۷] وی که سابقاً یکی از اعضاء مجلس بود، در بهمن ۱۳۸۷ توسط شورای نگهبان از شرکت مجدد در انتخابات مجلس منع شد.[۴۸۸] وی ۲۴ ساعت پس از دستگیری روز ۲۳ خرداد آزاد شد؛ اما بر خلاف خاتمی مجدداً در ۳۰ خرداد دستگیر شد.[۴۸۹] به دنبال دستگیری مجدد، وی در زندان اوین محبوس شده و به مدت یک ماه از تماس با خانواده خود ممنوع شد.[۴۹۰]

میردامادی توانست وکیل خود، حسین آبادی را انتخاب کند، اما دادستان برای وی کیفرخواست خصوصی صادر نکرد. در عوض، دادگاه او را همراه با یکصد تن دیگر در محاکمه‌ای گروهی در ۱۰ مردادها محاکمه کرد.[۴۹۱] شش هفته بعد در ۲۶ شهریور، نیروهای امنیتی پسر وی، مهدی میردامادی را نیز بازداشت کردند که بعداً در ۱۲ مهر آزاد شد.[۴۹۲] میردامادی که پنجاه و چهار ساله است در روز ۱۸ مهر به دلیل ابتلا به آریتمی قلبی در بیمارستان بستری شد و کماکان در زندان به سر می برد.[۴۹۳]

سعید حجاریان، یکی از مشاوران ریاست جمهوری که در اثر سوءقصدی که در سال ۱۳۷۹ به جانش شده بود معلول شده، در ۲۵ خرداد دستگیر شد. حجاریان که در مقام از عضو عالیرتبه وزارت اطلاعات خدمت کرده بود، مرکز مطالعات استراتژیک را در دفتر ریاست جمهوری تأسیس کرده و در شورای شهر تهران نیز مشغول به کار بوده است.[۴۹۴] سوء قصد سال ۱۳۷۹ که طی آن تروریستها به صورت وی تیراندازی کردند، وی را دچار آسیب شدید مغزی و نخاعی کرد.[۴۹۵] حتی پس از گذشت نه سال، حجاریان هنوز برای راه رفتن احتیاج به کمک داشته و از اختلالات گفتاری رنج می‌برد. وی به مراقبتهای مداوم پزشکی و درمانهای چندگانه نیاز دارد.[۴۹۶]

حجاریان در زندان اوین محبوس شد. در روز دستگیری او، همسر وی که پزشک است اجازه یافت او را به مدت یک دقیقه ملاقات کند.[۴۹۷] پس از یک ماه مجبور شدند وی را به علت بیماری به بیمارستان انتقال دهند اما باز دوباره وی را به زندان بازگرداندند. در آنجا همسر او اجازه یافت تا وی را مجدداً ملاقات کند. او شرایط حجاریان را برای سازمان دیده بان حقوق بشر اینطور توصیف کرد:

پس از آسیب ناشی از سوءقصد نافرجام به جان وی، همیشه فشار خون او کمتر از میزان نرمال بود … اما در حال حاضر به علت شرایط پر اضطراب زندان، فشار خون او به حد خطرناکی بالا رفته است. علاوه بر آن، شرایط عمومی وی در نتیجه وضعیت تغذیه بد زندان، وخیم‌تر شده است و این ممکن است وی را دچار حمله قلبی بکند … هنگامی که ما او را ملاقات کردیم او مدام گریه می‌کرد.[۴۹۸]

در اواخر تیر ماه همسر حجاریان بروز آثار یرقان و آریتمی قلبی را در او مشاهده کرد. او شکایت نمود که مقامات داروهای لازم را در اختیار او نگذاشته‌اند و نیز مشکوک شده بود که به شوهر او برای بازجویی داروهای توهم‌زا داده‌اند. دختر او نیز گزارش کرد که این بازجوییها گاهی اوقات زیر حرارت مستقیم آفتاب انجام می‌شد. بازجوها صبر می‌کردند تا دمای بدن حجاریان بالا برود و بعد ناگهان آب بسیار سرد بر وی می‌پاشیدند تا او دچار حالت شوک و طپش قلب بشود.[۴۹۹]

تا مرداد ماه مقامات سعی می‌کردند وخامت وضعیت وی را از آنچه که اعضاء خانواده او گزارش کرده بودند، بهتر نشان دهند. کاظم جلالی[۵۰۰] سخنگوی کمیته مجلس اعلام کرد که حجاریان به یک مجموعه مسکونی سازمانی منتقل شده که دادستان مرتضوی ادعا کرد دارای تجهیزات پزشکی لازم برای مراقبت از وی است.[۵۰۱] او در ۱۷ مرداد در دادگاه حضور یافت و روز بعد یک کمیته ویژه قضایی توصیه کرد که حجاریان تحت بازداشت خانگی قرار بگیرد.[۵۰۲]

دادستانی به این پیشنهاد توجهی نکرد تا روز ۸ مهر ماه که حجاریان پس از گذراندن ۱۰۹ روز در زندان آزاد شد.[۵۰۳] حجاریان پیش از آزاد شدن مجبور شد نامه‌ای بنویسد که بیست روز اول پس از دستگیری او را توصیف می‌کند و توسط چندین منبع خبری نیمه رسمی منتشر شد:

من در اوین محبوس بودم اما سلول انفرادی من به اندازه‌ای بود که بتوانم با واکر چند قدمی در آن بزنم … غذای زندان ‏مناسب بود و من علیحده میوه را هم داشتم … به محلی منتقل شدم که به استخر آب درمانی نزدیک بود و فضای ‏مفرحی داشت … یک روز در میان استخر را به مدت یک سانس برای من خلوت (قرق) می‌کردند و همراه مربی ‏دلسوزی به تمرینات آب‌درمانی می‌پرداختم .. پزشک هم دو روز در میان به من سر می‌زد و فشار خون و نبض؛ ‏درجه حرارت و گوش و حلق و بینی و ریه‌ها را معاینه می‌کردند … فضای جدید طوری بود که می‌توانستم با واکر ‏مسافتهای طولانی بروم و عضلات پاهایم را تقویت کنم.‏[۵۰۴]

خانواده وی در پاسخ به این نامه اظهار کردند که در طی این مدت حجاریان نتوانست با خانواده و وکیل خود یا حتی نمایندگان کمیته مجلس دیداری داشته باشد.[۵۰۵]مرتضوی در گذشته هم با تهدید به بازداشتهای بیشتر و نیز تهدید علیه اعضاء خانواده زندانیان، آنها را مجبور به نوشتن توضیحات دروغین درباره شرایط راحت زندان کرده بود.[۵۰۶]

خشم عمومی و بینالمللی ممکن است در جهت آزاد ساختن ابراهیم یزدی، رهبر نهضت آزادی ایران، مؤثر بوده باشد. وی در روز ۲۷ خرداد دستگیر شد. این رهبر قدیمی مخالفان که هفتاد و هشت سال دارد، قبلاً هم توسط شاه و هم توسط جمهوری اسلامی زندانی شده بود. این بار او در بیمارستان پارس، یعنی محلی که وی تحت معالجه برای اختلالات معده بود، دستگیر شد.[۵۰۷] او دو روز بعد آزاد شد.

محمد عطریانفر، روزنامه‌نگار و سردبیر معروف نشریاتی چون «شرق» و «شهروند امروز» در ۲۶ خرداد دستگیر شد. وی روز ۲۱ مرداد با کمیته مجلس ملاقات کرد و بر اساس گزارشها از سلامت خوبی برخوردار بود. وی در صحبت با نمایندگان کمیته، اصرار می‌ورزید که با او خوشرفتاری شده و بازجوهای وی خشن یا بی‌ادب نبوده‌اند.[۵۰۸]

در همان روز نظرات مشابهی هم توسط محمد علی ابطحی ابراز شد. ابطحی، رئیس سابق رادیو ایران (در یکی از استانها)، که سپس معاون رئیس جمهور ایران شد، یکی از مشاوران نزدیک مهدی کروبی، کاندیدای ریاست جمهوری بود. وی در ساعت ۶ صبح روز ۲۶ خرداد توسط سه تن از مأموران لباس شخصی دستگیر شد که بسیار مؤدبانه از ابطحی خواسته بودند به همراه آنها برود. آنها هیچگونه کارت شناسایی، حکم بازداشت، دلیلی برای دستگیری، یا توضیحی درباره محلی که او می‌برند، ارایه ندادند. آنها ادعا کردند که به زودی با خانواده وی تماس خواهند گرفت.[۵۰۹]

نخستین بار روز ۸ مرداد یعنی چهل و سه روز پس از دستگیری وی، همسر و سه دختر وی اجازه یافتند با او ملاقات کنند. در آن زمان وی هنوز با وکیل خود ملاقات نکرده بود و مقامات قضایی اظهار می‌کردند که او ممکن است تا قبل از ۱۶ مرداد آزاد بشود.[۵۱۰] در روز ۲۱ مرداد، مانند عطریانفر، او هم با کمیته مجلس در اوین ملاقات کرده و به آنها اطمینان داد که او نیز از سلامت جسمانی خوبی برخوردار بوده و با وی بدرفتاری نشده است. وی همچنین اجازه داشت تا از زندان وبلاگ پر طرفدار خود را با پیامهایی به روز کند که در آنها مکرراً اظهار می‌کرد گناهکار است و در زندان از شرایط راحتی برخوردار است.[۵۱۱]

اما به هرحال اعترافات و گواهیهای وی طی محاکمه او از تلویزیون سراسری پخش شد. بینندگان از دیدن وی، روحانی‌ای همواره شاداب و با اعتماد به نفس که اکنون خلع لباس شده و مانند دیگر زندانیان، ملبس به یک پیژامه خاکستری زندان بوده و تکیده و مضطرب به نظر می‌رسید، متحیر شدند.[۵۱۲] او که همیشه در برابر دوربینها و مطبوعات، راحت به نظر می‎رسید، اکنون یک حالت عصبی آشکار و آشفتگی از خود نشان می‌داد که سبب شد بسیاری از مردم مقامات را متهم به دادن داروهای مخدر به ابطحی کنند. بر اساس گزارشها، همسر وی ادعا نمود هنگامی که موفق به ملاقات وی شده است «بعد از ۴۳ روز که همسرم را دیدم حدود ۱۸ کیلو وزن کم کرده ‌بود و آقای ابطحی می‌گفت که چند روزی است که قرصی را به من می‌دهند که من را از جار و جنجال و هیاهوی این دنیا فارغ کرده است.»[۵۱۳]

پس از واکنش اعضاء خانواده وی، مخالفان و عموم مردم ایران و جامعه بین‌المللی نسبت به پخش این اعترافات، دیگر ابطحی را دوباره در تلویزیون نشان ندادند و وبلاگ وی نیز بسته شد.

۴.۳. شهروندان دو ملیتی، اتباع خارجی و کارکنان سفارات دستگیر می‌شوند

مقامات رژیم همچنین اتباع یونان، کانادا، فرانسه و ایالات متحده آمریکا را دستگیر کرده و ایرانیان شاغل در سفارت بریتانیا در تهران را هدف قرار دادند. این دستگیرشدگان عموماً به برپایی «انقلاب مخملی» تحت حمایت دولتهای خارجی متهم شدند.

دو روز پس از آنکه در ۲۶ خرداد به روزنامه‌نگاران خارجی گفته شد ویزای آنها تمدید نخواهد شد، یاسون آتاناسیادیس (معروف به فاودن)، یک روزنامه نگار آزاد، در حالیکه قصد خروج از ایران را داشت در فرودگاه تهران دستگیر شد. در ابتدا یک مأمور لباس شخصی به وی نزدیک شده و نام او را پرسید و به او گفت که وی قادر نخواهد بود در آن روز کشور را ترک کند. پس از آنکه فاودن در برابر وی مقاومت نشان داد، به سرعت توسط چند تن دیگر محاصره شد.[۵۱۴]

در حالیکه او را بر روی زمین می‌کشیدند و به او مشت و لگد می‌زدند، فریاد فاودن توجه زنی را جلب کرد و فاودن نام خود را به او گفته از او خواست که سفارت یونان را مطلع کند. بعداً وی این واقعه را در آزادشدن نسبتاً سریع خود مؤثر دانست، زیرا فقط چند روز پس از دستگیری، وزارت امور خارجه یونان اقداماتی را برای آزادی وی آغاز کرد.[۵۱۵]

پس از آنکه در کلانتری به دلیل اینکه سعی کرده بود از تلفن استفاده کند، با باتوم مورد ضرب و شتم قرار گرفته و اسپری فلفل به او پاشیدند، فاودن به اوین انتقال یافت. برای بیش از دو هفته، بازجویی که فاودن قادر به دیدن او نبود، در یک اطاق پوشیده از عایق صوتی، او را متهم به جاسوسی می‌کرد. دولت و سازمانهای غیردولتی یونان به شدت برای آزادی وی فعالیت کردند. اما ناامیدکننده‌ترین لحظه برای فاودن هنگامی بود که به نظر می‌رسید تمام این تلاشها موفقیت‌آمیز بوده است:

آنها مرا به فرودگاه بردند؛ سفیر یونان با آوردن یک بلیط به دیدار من آمد. ما شروع به حرکت به طرف درهای خروجی کردیم، اما ناگهان به طرف پله برقی منحرف شدیم … من را به سرعت دستگیر کردند و من آن شب بسیار عجیب و غریب را در اطاق بدون پنجره‌ای گذراندم که در آنجا صدای بسته‌ها و چمدانهایی می آمد که از درون یک سرسره به پایین می‌افتادند و به صدای اعلام پروازها گوش می‌کردم … این از هر زمان دیگری ترسناک‌تر بود.[۵۱۶]

یک روز دیگر طول کشید تا فشارهای بیشتر و درخواستهای سفیر یونان به نتیجه رسیده و فاودن آزاد شود.

دو روز پس از ۳۱ خرداد، مقامات رژیم یک روزنامه نگار کانادایی – ایرانی به نام مازیار بهاری را نیز دستگیر کردند. بهاری، روزنامه نگار مجله نیوزویک و فیلمساز مستند، در منزل خانوادگی خود در تهران دستگیر شد. در طی بیش از ۱۱۸ روز اسارت، وی مکرراً مورد ضرب و شتم و بازجویی قرار گرفته و در پایان مجبور به اعتراف به جرایم ناکرده شد. مقامات وی را به ارسال اخبار کاذب، شرکت در راهپیماییهای ضد دولتی، و داشتن اسناد محرمانه متهم کردند.[۵۱۷] در روز ۹ تیر بهاری نیز مانند دیگر زندانیان سیاسی در یک کنفرانس مطبوعاتی به ارتکاب یک سری جرایم علیه خود اعتراف کرد. بهاری در این اعترافات اظهار داشت که انگیزه‌های مالی سبب گمراهی وی شده و توضیح داد که چگونه رسانه‌های خارجی فعالانه رنگ خاص یا «انقلاب مخملی» را در ایران تبلیغ می کنند.[۵۱۸]

اگرچه بهاری را تهدید کرده بودند در صورتیکه وقایع زمان بازداشت خود را اعلام کند، ترور خواهد شد، اما او بعداً شرایط زمان دستگیری، بازداشت، اعترافات و مصاحبه‌های مطبوعاتی خود را توصیف کرد:

فکر مقاومت به ذهن من هم خطور کرد. اما چرا؟ من یک روزنامه‌نگار بودم نه مبارز راه آزادی. همیشه در ایران زندانیان سیاسی مجبور می‌شدند اعترافات دروغین بکنند. من همیشه می‌دانستم که آنها را مجبور کرده‌اند، و با این قربانیان همدردی می‌کردم. مطمئناً دیگران هم نسبت به من احساسات مشابهی داشتند. اما حتی اکنون، پس از گذشت ماه‌ها، این ماجرا برای من تجربه گزنده‌ای است. پدرم در زمان شاه چهار ماه را در زندان گذراند بدون اینکه هرگز درخواست بخشش بکند. حال او راجع به پسرش که فقط پس از هشت روز از رهبر ایران عذرخواهی کرد، چه فکر می‌کند؟[۵۱۹]

روز پیش از نخستین کنفرانس خبری برای اظهار اعترافات، بهاری توسط بازجوی همیشگی چشم بسته برای ملاقات شخصی برده شد که وی را به بازجوییهای طویل المدت همراه با زندان و شکنجه و پس از آن احتمالاً اعدام تهدید کرد. سپس از بهاری پرسیدند آیا مایل است در عوض، توضیح دهد که «انقلابی مخملی» توسط خارجیها و نخبگان فاسد مملکت و با بهره‌گیری از رسانه‌های غربی برنامه‌ریزی شده بود که در نتیجه هشیاری مقامات جمهوری اسلامی خنثی شده است.[۵۲۰]

او همانطور که از وی خواسته شده بود عمل کرد اما سعی کرد تا اظهارات او مبهم باقی مانده و به گونه‌ای عجیب خود را از این واقعه جدا نشان دهد. بنابراین جلسه بازجویی بعدی با ضرب و شتم وی آغاز شد. این کتک‌زدنها تا سه ماه بعد، یعنی تا ۱۰ مرداد که دادستان اولین کیفرخواست خود را به دادگاه ارایه داد، ادامه یافت. در آن روز، بازجوی بهاری، بدون اینکه به وی توضیح خاصی بدهد یا بگوید به کجا می‌رود، او را برای دومین جلسه اعترافات عمومی به دادگاه برد.[۵۲۱] به وی گفته شد که این بار دقیق‌تر سخن بگوید، نام اشخاص را ذکر کند، پای اصلاح‌طلبان را به میان بکشد و آنها را با رسانه‌های خارجی مرتبط کند. بهاری نتوانست اعترافاتی را اظهار نماید که رضایت آنها را جلب کند.

هنگامیکه [جلسه دادگاه را] تمام کردیم، می‌دانستم در اوین چه در انتظارم هست. در اطاق بازجویی [وی] بدون اینکه کلمه‌ای بگوید من را می‌زد. احتیاج نبود توضیح بدهد.[۵۲۲]

بهاری طی دوران حبس، از زندان به مادرش ملوک بهاری تلفن کرد تا به وی اطمینان خاطر دهد. این خانم هشتاد و سه ساله از سال ۱۳۸۶ دو تن از فرزندان خود را از دست داده بود و دیگر تحمل فشار را نداشت.[۵۲۳] طی مدت بازداشت، همسر او از لندن تقاضا کرد او را آزاد کنند. بهاری در ۲۵ مهرماه پس از گذاشتن وثیقه ۳۰۰ میلیون تومانی از زندان آزاد شد. چند روز بعد وی اجازه یافت ایران را ترک کرده و به همسر خود که برای زایمان در بیمارستانی در لندن بود بپیوندد.[۵۲۴]

در همان روز که بهاری دستگیر شد، منوچهر متکی، وزیر امور خارجه ایران، سناریویی را اریه داد که نه تنها روزنامه‌نگاران خارجی را مقصر می‌دانست بلکه بریتانیا را به عنوان منشاء جنبشهای مخالفان هدف قرار می‌داد:

نخستین خطی که آنها درپیش گرفتند تحریم انتخابات و القای آن در داخل ایران بود تا کسی مشارکت نکند … اقدام دوم انگلیسی‌ها اعزام مسافرانی بود که با اهداف خاص اطلاعاتی و امنیتی به ایران می آمدند؛ تعداد این مسافران به حدی افزایش یافت که پرواز معمولی و کوچک خط تهران – لندن به یک هواپیمای جمبوجت پوئینگ ۷۴۷ تبدیل شد … [انگلیسیها،] دیگر باید این جمله را فراموش کنید که خورشید نمی تابد مگر برای امپراتوری و غروب نمی کند مگر برای امپراتوری انگلیس.[۵۲۵]

نیروهای امنیتی حسین رسام و هشت تن دیگر از همکاران او را در سفارت بریتانیا در تهران دستگیر کردند. آنها روز ۶ تیر ماه بازداشت شدند و متهم شدند که در ناآرامیهای پس از انتخابات نقش مهمی داشته‌اند.[۵۲۶]  دو روز بعد حسن قشقاوی، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه اعلام کرد که پنج تن از این نه نفر آزاد شده‌اند و بقیه تحت بازجویی قرار دارند. غلامحسین محسنی اژه‌ای، وزیر اطلاعات، مدام اصرار می‌ورزید که سفارت بریتانیا «تحت پوشش نیروهای محلی، افرادی را در بین اغتشاشگران می فرستاد و مطالب مورد نظر خود را هم به آنها و هم به جامعه القا می کرد».[۵۲۷] گواه این سخن هم این بود که کارکنان سفارت در میان تظاهرکنندگان معترض در تهران دیده شده‌اند.[۵۲۸]

پس از گذشت دو روز، تعداد این «عوامل داخلی» در بند به دو تن تقلیل یافت.[۵۲۹] فقط یک تن به جرایمی متهم شد که در لیست وزارتهای خارجه و اطلاعات ذکر شده بود.[۵۳۰] اما این واقعیت آیت‌الله احمد جنتی را از ادعاهای خود در خطبه‌های نماز جمعه بر حذر نداشت که گفت چندین تن از کارکنان ایرانی سفارت بریتانیا در تهران برای اعمال خود تحت پیگرد قرار خواهند گرفت. جنتی پرسید:

در سایتی که در وزارت خارجه انگلیس کشف شد، از اسفند ماه اعلام کرده بودند که در انتخابات ایران ممکن است اغتشاشاتی شود و ما باید به تبعه های خود اعلام کنیم که مراقب باشند. این پیش بینی ها یعنی چه؟[۵۳۱]

تا ۱۳ تیر ماه، حسین رسام، تحلیلگر سیاسی ارشد سفارت بریتانیا و تنها کارمندی که در حبس باقی مانده بود، رسماً به «اقدام علیه امنیت ملی»[۵۳۲] متهم شد. وزارت امور خارجه بریتانیا فعالانه در این جریان درگیر ماند و مقامات ایرانی در روز یکشنبه ۲۸ تیر به حسین رسام اجازه دادند به قید وثیقه آزاد شود.[۵۳۳] محاکمه وی دو هفته بعد آغاز شد. در اواخر مهر ماه، دادگاه وی را مجرم شناخته و به چهار سال حبس محکوم کرد.[۵۳۴]

رسام به همراه یکی از کارکنان سفارت فرانسه و کلوتید ریس محاکمه شد.[۵۳۵] ریس در روز ۱۰ تیر در حالیکه ایران را ترک می‌کرد، در فرودگاه امام خمینی دستگیر شد. وی به عنوان استادیار در دانشگاه اصفهان مشغول تدریس ادبیات فرانسه بود. مقامات رژیم این خانم بیست و سه ساله را متهم کردند که با تلفن موبایل از تظاهرات عکس گرفته و این عکسها را با ایمیل به دوست خود ارسال کرده است. نیروهای امنیتی اطمینان داشتند که این کار، جمع آوری اطلاعات و کمک به جریان اعتراضات است.[۵۳۶] اما واکنش وزیر امور خارجه فرانسه به این اتهامات تا حدی با سردرگمی همراه بود:

چنین عملی جاسوسی نیست و نمی‌تواند اینچنین باشد. چنین اتهامی بی‌معناست … او صرفاً یک دانشجوی جوان بود که کار خود را انجام می داد، و مانند میلیونها ایرانی دیگر شاهد این اعتراضات بود … من فکر نمی‌کنم که مقامات ایرانی حتی یک ثانیه هم چنین فکری به خاطرشان برسد که آنچه در خیابانهای ایران اتفاق می‌افتد—یعنی مخالفت با دولت—می‌تواند با دستگیری افراد بیگناه آرام شود. چه برسد به یک فرانسوی بی‌گناه.[۵۳۷]

ریس در ۲۶ آبان در یک دادگاه غیرعلنی و براساس شرایطی که با دولت فرانسه مذاکره شده بود، محاکمه شد و در حال حاضر در سفارت فرانسه از او نگهداری می‌شود تا مجازات او تعیین بشود.[۵۳۸]

کیان تاجبخش، یک ایرانی – آمریکایی محقق، جامعه‌شناس و طراح شهرسازی، در سال ۱۳۸۶ به جاسوسی متهم شده و بیش از چهار ماه در زندان اوین محبوس بود. وی دوباره در ۱۸ تیر ماه در منزل خود در تهران دستگیر شد.[۵۳۹] تاجبخش تقریباً به مدت یک ماه در حبس انفرادی ماند و اولین بار خانواده وی هنگامی او را دیدند که تصاویر محاکمه گروهی ۱۰ مرداد توسط خبرگزاری فارس منتشر شد. وضعیت وی نشانگر میزان فشاری بود که بر وی وارد آمده بود. در کنفرانس مطبوعاتی اظهار اعترافات، تاجبخش اظهار می‌داشت که اعتراضات عظیم پس از انتخابات نتیجه نقشه‌های ایالات متحده و بریتانیا است. عجیب آنکه وی همچنین پای هاله اسفندیاری، محقق ایرانی – آمریکایی را نیز به میان کشید، که او هم توسط مقامات رژیم در ۱۳۸۶ دستگیر شده بود اما پس از آزادی به ایالات متحده بازگشته بود. فقط چند هفته پیش از اظهارات تاجبخش، محمود احمدی‌نژاد وزارت اطلاعات را ملامت کرده بود که چرا اسفندیاری را دستگیر کرده بودند، در حالیکه عوامل واقعی براندازی در جای دیگر هستند.[۵۴۰]

علیرغم اعترافات اجباری و همکاری او، تاجبخش در روز ۲۸ مهر برای جرایمی از قبیل اقدام علیه امنیت ملی، به پانزده سال حبس محکوم شد.[۵۴۱] این اقدام شامل کارهای مشاوره برای بنیاد سوروس و عضویت در پروژه گلف/۲۰۰۰ می‌شد که وبسایت و گروه ایمیلی است که درباره اطلاعات و تحلیل موضوعات خلیج فارس با همدیگر گفتگو می‌کنند.[۵۴۲]

وکیل وی متوجه است که دروغ پردازی محض بخشی از کیفرخواست شخصی تاجبخش را تشکیل داده است. برای مثال این کیفرخواست تاجبخش را متهم به شرکت در یکی از تظاهرات می‌کند در حالیکه تاجبخش در خانه خود دستگیر شد. به وکیل تاجبخش فقط پس از اعلام حکم وی، اجازه دادند پرونده او را ببیند و وکیل قادر نبود هیچ گونه مدرکی در پرونده ببیند که با این جرایم مرتبط باشد. چند هفته پس از اعلام حکم تاجبخش، هنوز به وکیل او اجازه نمی‌دادند او را ملاقات کند تا بتواند کارهای لازم برای فرجام خواهی را انجام دهد.[۵۴۳]

۴.۴. نقض قوانین ایران و حقوق بین‌الملل

دستگیری، بازجویی و شکنجه غیرتظاهرکنندگان، قوانین ایران و حقوق بین‌الملل را درست به همان دلایلی که این اعمال حقوق تظاهرکنندگان را نقض می‌کند، نقض کرد. زندانیان سیاسی برای مدتهای طویل، و اغلب به صورت انفرادی محبوس بودند و حداقل دسترسی به خانواده یا وکیل مورد نظر خود را داشتند.[۵۴۴] آنهایی هم که امکان برخورداری از وکیل را یافتند، فقط اجازه داشتند تماس کمی با وکیل مورد نظر خود داشته باشند.[۵۴۵]

بازجویی فعالان سیاسی و روزنامه نگاران طوری طراحی شده بود تا به زور از آنها اعتراف گرفته و اغلب از طریق رسانه‌های ملی پخش شود.[۵۴۶] همانطور که در بالا و در دیگر گزارشهای قبلی مرکز اسناد حقوق بشر ایران ذکر شده است،[۵۴۷] جمهوری اسلامی ایران روشهای پیشرفته شکنجه و ارعاب را به کار می‌بندد تا از زندانیان سیاسی به زور اعتراف بگیرد. مقامات با دستگیری افراد به شکلی که بیشتر به آدم ربایی می‌ماند، در بی‌اطلاعی محض نگاه داشتن آنها درباره جرایمی که بدان متهم هستند، به حداقل رساندن تماس آنها با خانواده و وکیل آنها، و استفاده از شکنجه روانی، ضرب و شتم و زندان انفرادی، امیدوارند بتوانند از آنها اعتراف گرفته و مجبور به عذرخواهی علنی کنند.[۵۴۸] اگر ثابت شود که این شکنجه‌ها گسترده و سیستماتیک بوده، و با اطلاع مرتکبین صورت گرفته، این اعمال همچنین جنایت علیه بشریت نیز محسوب خواهند شد.[۵۴۹]

۵. محاکمات گروهی نمایشی

در اواخر تیر ماه، رئیس سابق قوه قضاییه، آیت‌الله سید محمد هاشمی شاهرودی، به کمیته‌ای دستور داد تا آن طور که گزارشها می‌گویند با ۳۰۰ زندانی ملاقات کرده و مشخص کنند که چگونه با آنها رفتار شده است.[۵۵۰] وی مقرر کرد که تکلیف زندانیان باید تا ۱۲ مرداد معلوم شود و به دادستان کل وقت، مرتضوی دستور داد تا برای زندانیانی که جرم سنگینی ندارند، وثیقه مناسب تعیین شود.[۵۵۱]

روز بعد، دولت اعلام کرد که نزدیک به نیمی از زندانیان آزاد شده‌اند. هنگام اعلام این مطلب، سعید جلیلی، دبیر شورایعالی امنیت ملی ایران، اعلام نمود آنهایی که در زندان باقی مانده‌اند، دارای اتهام حمل «مواد منفجره و سلاح، از جمله سلاح گرم و نیز وارد آوردن خسارات جدی به اموال عمومی است».[۵۵۲] چهار روز بعد، در ۱۰ مرداد، اولین محاکمه گروهی فرمایشی اجرا شد.[۵۵۳] به دنبال آن طی ماه مرداد سه محاکمه گروهی فرمایشی دیگر نیز تحت نظارت مرتضوی انجام شد. به دنبال انتصاب عباس جعفری دولت‌آبادی به عنوان دادستان کل تهران در ماه مرداد، پنجمین جلسه این محاکمات نیز در روز ۲۳ شهریور برگزار شد.[۵۵۴]

اگرچه به این جلسات، نام «محاکمه» اطلاق می‌شد، اما آنها کوچکترین شباهتی به آنچه که در قانون ایران یا حقوق بین‌المللی محاکمه کیفری شناخته می‌شود نداشتند. این جلسات شامل بخشی بود که در آن دادستان سندی را قرائت می کرد که کیفرخواست عمومی نامیده می‌شد، و به دنبال آن اعترافاتی توسط متهمینی که دستچین شده بودند، اغلب بدون کمکی از جانب وکلای برگزیده آنها، بیان می شد. تعداد نامعلومی از متهمان بعداً به طور فردی محاکمه شدند، اما بسیاری از آنها، و شاید تمام آنها، بر اساس اعترافات اجباری خود محکوم شدند.

کیفرخواستهای عمومی نیز مانند کیفرخواستهایی که به طور معمول در قانون جزا شناخته شده است، نبودند. بلکه از آنها به عنوان یک تریبون سیاسی برای پیاده کردن اهداف حکومت با استفاده از نظرات و فرضیات متهم و اعترافات اجباری آنها درباره بر ملا ساختن و توصیف کردن آنچه که حکومت برپایی یک «کودتای مخملی» در ایران می‌نامید، استفاده می‌شد. جمهوری اسلامی حداقل از اواسط دهه ۱۳۷۰ شدیداً نگران توطئه‌های کودتای مخملی است.[۵۵۵] همانطور که در اولین کیفرخواست شرح داده شد، «کودتای مخملی» تلاشی است با حمایت جهان غرب برای دمکراتیک کردن (دمکراسی برای اهداف و منافع غرب) و سکولار کردن جمهوری اسلامی.[۵۵۶] این اقدام به عنوان یک جنگ روانی توصیف می‌شود که از جامعه مدنی، دانشگاهی و رسانه‌ها به عنوان وسیله‌هایی برای نیل به این اهداف استفاده می‌کند.[۵۵۷] مقصود از واژه «مخملی»، اشاره به ماهیت غیرنظامی این حرکت است.[۵۵۸] بازجوی مازیار بهاری پس از آنکه تصمیم گرفت که بهاری بخشی از این توطئه باشد، به وی گفت که انقلابهای مخملی بدتر از انقلابهای خشونت‌بار هستند: «شما از هر اغتشاشگر یا قاتلی بدترید. آن جنایتکاران فقط یک شیء یا یک شخص را نابود می‌کنند. شما افکار را نابود می‌کنید و مردم را علیه رهبر می‌شورانید».[۵۵۹]

هدف ازاجرای محاکمه‌های گروهی نمایشی، ارعاب مردم بود. در ۲ تیر ماه ۱۳۸۸، بسیار پیش از آنکه محاکمه‌ای صورت بگیرد، معاون آینده رئیس قوه قضاییه، ابراهیم رئیسی اخطار داد «با افرادی که در وقایع اخیر دستگیر شده‌اند، به گونه‌ای برخورد خواهد شد که برای آنها درس عبرتی باشد … با اغتشاشگران طوری رفتار خواهد شد که نمونه‌ای باشد برای دیگران و این کار را قوه قضاییه انجام خواهد داد».[۵۶۰]چند روز بعد آیت‌الله احمد خاتمی، عضو تندرو مجلس خبرگان، در خطبه نماز جمعه به رئیس قوه قضاییه متذکر شد که با دستگیرشدگان بدون ترحم و با بکارگیری حداکثر مجازات ممکن برخورد شود.

هرکس که اسلحه بدست می‌گیرد تا با مردم مبارزه کند باید اعدام بشود. ما از قوه قضاییه می‌خواهیم تا با سران ‏اعتراضات و رهبران تخلفات و آنهایی که از طرف آمریکا و اسراییل قویاً حمایت می‌شوند محکم و بدون ترحم ‏برخورد کند تا درسی برای همه بشود.‏[۵۶۱]

۵.۱. نخستین محاکمه گروهی فرمایشی

۱۰ مرداد ۱۳۸۸، تلویزیون دولتی ایران نخستین محاکمه گروهی فرمایشی یکصد تن از متهمین را پخش کرد. دادگاه انقلاب تهران مملو از متهمان بود. برخی لباس زندانیان را به تن داشتند و برخی دیگر لباس شخصی پوشیده و دستبند به دست داشتند.[۵۶۲] مانند جلسات بعدی، این جلسه هم ابتدا با قرائت آیاتی از قرآن و سپس نطق قاضی صلواتی شروع شد که به دنبال آن دادستان کیفرخواست عمومی را خواند.[۵۶۳] بسیاری از متهمین گیج و مبهوت به نظر می‌رسیدند. چهره برخی نیز قابل تشخیص نبود.[۵۶۴]

هدف از اولین کیفرخواست، ارایه اسنادی بود که «وقوع این حوادث کاملاً از پیش طراحی شده و طبق جدول زمانبندی و مراحل کودتای مخملی پیش رفته است».[۵۶۵] این کیفرخواست ادعا می‌کرد که از ۱۹۸ مرحله پیشنهاد شده در کتاب راهنمای جین شارپ، ۱۰۰ مرحله آن اجرا شده است.[۵۶۶] جین شارپ یکی از دانشگاهیان سابق دانشگاه هاروارد بود که برای مطالعه در زمینه پیشبرد اعمال غیرخشونت‌آمیز معروف است. بیشتر شواهد موجود در کیفرخواست از اعترافاتی که گفته می‌شد متهمان در هنگام بازداشت اظهار داشته‌اند، بدست آمده بود.

کیفرخواست با اظهار این نظر آغاز می‌شود که سازمانهای غیردولتی خارجی بر برپایی یک «انقلاب مخملی» در ایران تکیه کرده‌اند.[۵۶۷] سپس گزارش می‌کند که «پروژه‌های انقلاب مخملی» در گرجستان، لهستان، جمهوری چک، کرواسی، صربستان، اوکراین، و قرقیزستان موفق بودند. هدف ساختن سازمانهای غیردولتی بر اساس اعترافات یک «یک جاسوس [گمنام] که هم اکنون در بازداشت به سر می‌برد و با هدف ایفای نقش در انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری به ایران بازگشته بود»[۵۶۸] بنا شده است. این فرد متهم به جاسوسی که به آسانی قابل شناسایی است، حسین درخشان، وبلاگ نویس ایرانی – کانادایی است که از آبان ماه ۱۳۸۶ تاکنون بدون هیچگونه اتهامی در زندان به سر می‌برد.[۵۶۹]

اعترافاتی که به درخشانی نسبت داده می‌شود، همچنین برای توصیف «بازوهای» این به اصطلاح «کودتای مخملی» نیز استفاده می‌شود.[۵۷۰]

جاسوس مذکور در مورد بازوهای کودتای مخملی در ایران می‌گوید: «مدلی که در ایران طراحی شده مانند دیگر کشورها دارای سه بازوی فکری، اجرایی و رسانه‌ای است هر کدام از این بازوها دارای زیرمجموعه‌های فعالی می‌باشند که به طور مثال بازوی فکری دارای زیر مجمه‌های روشنفکری مذهبی، روشنفکری سکولار، سرمایه‌داری، سیاست خارجی، ادبیات و … می‌باشد که در هر کدام از این موارد موسساتی در خارج و داخل ایران هستند که به صورت فعال نقش دارند».[۵۷۱]

کیفرخواست از اعترافاتی که به ابطحی نسبت داده می‌شود استفاده می‌کند تا این تئوری حکومت را تقویت کند که  اصلاح‌طلبان از ابتدا نقشه کشیده بودند تا ادعا کنند که در انتخابات تقلب صورت گرفته است:

وی در ادامه می‌گوید: «بعد از اعلام کاندیداتوری مهندس موسوی در ستاد ایشان آقای محتشمی‌پور طرح تقلب را مطرح کرد، هم آقای موسوی و هم محتشمی‌پور زمینه بسیار تندی در اینباره داشتند وکمیته صیانت از آراء را تشکیل دادند، نکته مهم در این زمینه عقیده داشتن تمام اصلاح‌طلبان است بر اینکه بیش از ۲ یا ۳ میلیون تقلب نمی‌شود انجام داد. در جلسه بعد آقای موسوی خوئینی‌ها اعلام کرد: ما نباید فیتیله بحث تقلب در انتخابات را پایین بکشیم چون موقع جرزدن لازم می شود».[۵۷۲]

همچنین کیفرخواست ادعا می‌کند که «بازوی اجرایی» در ایران دارای شش زیرمجموعه هستند: زیرمجموعه زنان، زیرمجموعه نژادی – قومی، زیرمجموعه حقوق بشر، زیرمجموعه کارگران، زیرمجموعه سازمانهای غیردولتی، و زیرمجموعه دانشجویی.[۵۷۳] چندین تن، از جمله شادی صدر وکیل و فعال حقوق زنان و شیرین عبادی برنده جایزه نوبل، به عنوان بخشی از «بازوی اجرایی» این انقلاب نام برده شدند.[۵۷۴] صدر در روز ۲۶ تیر ۱۳۸۸ دستگیر شد و بیش از یک هفته در بازداشت به سر برد و پس از آن کشور را ترک کرد.[۵۷۵] عبادی که قبلاً در اوین زندانی شده بود و در این اواخر تهدیدهای جدی فزاینده‌ای نسبت به جان او می‌شد نیز در خارج از ایران به سر می‌برد.[۵۷۶] در آذر ۱۳۸۸، مقامات حسابهای بانکی وی و شوهر او را مسدود کردند و مدال جایزه صلح نوبل او را به بهانه نپرداختن مالیات، مصادره کردند.[۵۷۷]

همچنین دیگر افرادی که در کیفرخواست از آنها نام برده شد، منصور اسانلو، فعال کارگری که اکنون در حال گذراندن دوره پنج ساله حبسی است که در ۱۳۸۶ حکم آن را دریافت کرده[۵۷۸] و علی افشاری فعال دانشجویی که پس از تحمل حبس، ضرب و شتم و شکنجه در یکی از بازداشتگاه‌های مخفی تحت کنترل قوه قضاییه در دوره اصلاحات، در ۱۳۸۲ ایران را ترک کرد.[۵۷۹] افشاری در حال حاضر مقیم ایالات متحده آمریکا است و در آنجا آشکارا به حمایت از حقوق بشر و انجام اصلاحات بدون خشونت در ایران ادامه می‌دهد. فعالیتهای وی در کیفرخواست به عنوان «بهترین سند برای وجود پیوند میان این زیرمجموعه‎ها و پروژه کودتای مخملی در ایران» ذکر شد.[۵۸۰]

«بازوی فکری» وظیفه اماده ساختن «زمینه برای غربی شدن و آمریکایی شدن»[۵۸۱] را دارا است. کیفرخواست چندین گروه و تعدادی از افراد را متهم می‌کند که در مورد اعتبار این انتخابات تشکیک کرده‌اند، از جمله جبهه مشارکت و اعضاء مجمع روحانیون مبارز.[۵۸۲] در میان رهبران روشنفکر نام برده شده، عباس میلانی و اکبر گنجی، که هر دو هم در زمان رژیم شاه و هم در جمهوری اسلامی دستگیر شدند به چشم می خورد. از آن زمان هر دوی این افراد ایران را ترک کرده‌اند.[۵۸۳]

کیفرخواست به وجود سه شباهت میان «انقلابهای مخملی» در دیگر نقاط جهان اشاره کرده است: ادعاهای کاذب تقلب در انتخابات، «تجمعات غیرقانونی گسترده» و «فرهنگ سازی، نهاد سازی و شبکه سازی». به عنوان شاهدی بر این مدعا که این اتهامات کاذب، نقشه‌ای از پیش طراحی شده است که بخشی از «انقلاب مخملی» را نشان می‌‎دهد، کیفرخواست مزبور به اعترافات مصطفی تاجزاده، یک مقام رسمی سابق در دولت خاتمی، بهزاد نبوی، عضو مجاهدین و مشاور سابق خاتمی، و محسن صفایی فراهانی، رهبر جبهه مشارکت تکیه می‌کند.[۵۸۴] سپس برای اثبات این اتهام از اعترافات مازیار بهاری نقل می‌کند که رسانه‌های غربی نقشه کشیده بودند در صورتیکه کاندیدای آنها ببازد، اعلام کنند کودتا شده است.[۵۸۵] همچنین اصلاح‌طلبان را متهم می‌سازد که برای تداوم بخشیدن به ادعاهای دروغین خود درباره تقلب در انتخابات، نامه‌ای ساختگی از وزارت کشور و دیگر اسناد را جعل کرده‌اند. کیفرخواست ادعا می‌کند که «اسنادی دال بر جعل سند با هدف تشویش اذهان عمومی» در خانه بهزاد نبوی پیدا شد.[۵۸۶] نه این اسناد و نه هیچ مدرک دیگری دال بر جعل، به مردم نشان داده نشده است.[۵۸۷] این کیفرخواست سپس به امتناع نبوی از اعتراف یا عذرخواهی علنی اشاره می‌کند و می‌گوید که امتناع وی، خیانت به مردم و تاریخ ایران است.[۵۸۸]

در اثبات شباهت دوم، «تجمعات غیرقانونی گسترده»، به اعترافات رستم فرد تهرانی، کیان تاجبخش، و محمد علی ابطحی استناد می‌شود.[۵۸۹] برای شباهت سوم، «فرهنگ سازی، نهاد سازی و شبکه سازی»، دادستان با تکیه بر اعترافات ابطحی و تاجبخش نتیجه می‌گیرد که سازمانهای غیردولتی و دیگر گروه‌های غیرقانونی برای سازمان دادن و هدایت اجتماعات غیرقانونی قبل و بعد از انقلاب، مسئول هستند.[۵۹۰]

محمد علی ابطحی یکی دیگر از متهمین نیز در تایید سخنان تاج‌بخش می‌گوید: «در دوره اصلاحات، ۲ وزارتخانه یعنی وزارت کشور و وزارت ارشاد و سازمان ملی جوانان موظف شده بودند در سطح وسیعی مجوز تأسیس «NGO» صادر نمایند».

بنابراین طی سالهای گذشته دهها هزار «NGO» تأسیس و از سوی بنیادهای پیش گفته غربی مورد حمایت همه جانبه مادی ومعنوی قرار گرفته‌اند تا جاییکه شرکت شل نیز که یک شرکت نفتی است در زمینه راه اندازی، آموزش، سازماندهی وحمایت مالی از «NGO»ها وارد عمل شد.

مع الوصف «NGO»ها در کنار گروه غیرقانونی ۸۸ که توسط احزاب فوق الذکر (مشارکت، سازمان مجاهدین وحزب کارگزاران) راه‌اندازی شده بود سازماندهی و هدایت تجمعات غیرقانونی قبل و بعد از انتخابات را به عهده داشتند.[۵۹۱]

نقش محوری اعضاء حزب مشارکت، سازمان مجاهدین و حزب کارگزاران در سطح طراحی، سازماندهی و هدایت اغتشاشات و تجمعات غیرقانونی … این نتیجه را به دست می‌دهد که احزاب مذکور همواره چه زمانی که در قدرت باشند مانند دوره‌ اصلاحات که دو قوه را در اختیار داشتند و چه زمانی که در قدرت نباشند، بر روند فتنه جویی تا تغییر ماهوی نظام به نظامی سکولار ادامه خواهند داد.[۵۹۲]

کیفرخواست مزبور با نقل قول از یک نقشه پنج ساله منتشر شده توسط جبهه مشارکت در سال ۱۳۸۶، برای وارد کردن اتهام خیانت به این سازمان استفاده می‌کند.

هر چند که نویسندگان این سند سعی نموده‌اند نیت واقعی خود که حاکمیت سکولاریسم در کشور است را در لفافه اصطلاحاتی مانند مردمسالاری و دموکراسی بپوشانند اما در بخشهایی نتوانسته‌اند واقعیت خویش را بپوشانند از جمله در صفحه ۸ بند ۴ این سند آمده است: «بخش مردمسالار حاکمیت بتواند از بحرانهایی که کل سیستم سیاسی را تهدید می‌کند به نفع تثبیت مردمسالاری و چانه زنی بیشتر استفاده نماید».

آیا این جمله نامی جز خیانت دارد؟[۵۹۳]

دو بخش آخر کیفرخواست، افراد را به جرایم خاصی متهم می‌کند. بخش ما قبل آخر، چند تن را به کار برای عوامل آمریکایی، ارسال مقالات و مصاحبه‌ها بر روی اینترنت، «تشویش اذهان عمومی» و «ارتباط با شبکه‌ها و رسانه‌های بیگانه از طریق ارسال عکس و خبر» متهم می‌کند.[۵۹۴]

در تصاویر و فیلم‌های ارسال شده، چهره‌های آشوب زده و بحرانی از کشور ارائه شده و بینندگان تصور می‌کنند آشوبگران، مردم ایران هستند که در اعتراض به نتایج انتخابات به خیابانها آمده‌اند.[۵۹۵]

محمد رسولی در چندین تظاهرات پس از انتخابات شرکت کرد و ویدیوهایی گرفته و آنها را بر روی اینترنت فرستاد. سپس این ویدیوها توسط رسانه‌های بین‌المللی، از جمله بی‌بی‌سی پخش شدند.[۵۹۶] از قول وی در کیفرخواست نقل شده است که اعتراف کرده وی در این تظاهرات شرکت جست تا بتواند ویدیوهایی از این اعتراضات را برای رسانه‌های خارجی مانند بی‌بی‌سی بفرستد.[۵۹۷]

ظاهراً عکاسی به نام مجید سعیدی به گرفتن «عکسهای غیرقانونی از اعتراضات غیرقانونی» و ارسال آنها برای رسانه‌های خبری خارجی، اعتراف کرده بود.[۵۹۸] مدرک دیگری که علیه سعیدی ارایه شده بود، تماس او با یک آژانس گردآوری عکس به نام تصاویر گتی بود که پذیرفته بود عکسهای او را خریداری کند.[۵۹۹] اعترافات اجباری مازیار بهاری نیز ذکر شد:

مازیار بهاری از دیگر متهمان دستگیر شده، در اعترافات خود می‌گوید: «در جریان آشوبهای پس از انتخابات، دو مقاله برای مجله نیوزویک به رشته تحریر در آوردم و در آن به دفاع از آشوبگران و حمله به نظام اسلامی پرداختم. برای فعالیت خود در نیوزویک روزانه ۲۰۰ دلار دریافت می‌کردم. همچنین پس از ارسال فیلم حمله به پایگاه بسیج در خیابان محمد علی جناح، مسئولان شبکه ۴ انگلیس متعهد شدند به خاطر ارسال این فیلم دو دقیقه ای، ۲۱۰۰ پوند به بنده پرداخت نمایند».[۶۰۰]

بخش آخر کیفرخواست مذکور، افراد را به اعمال خشونت‌آمیز، شرکت در اغتشاشات، توزیع سی‌دی‌ها و پوسترها، و ارسال عکس به رسانه‌های خارجی متهم می‌کرد—البته این اتهام نیز بر اساس اعترافات آنها بنا شده بود.[۶۰۱] اشخاص به شرکت در اعتراضات و تشویق دیگران به شرکت در آن متهم شدند:

– آقای ایمان سهراب پور فرزند کاووس، با حضور در محلهای اغتشاش، اقدام به پخش سی‌دی و اعلامیه‌های تحریک آمیز بین مردم کرده است.

– متهم دیگر آقای سعید سپانلو فرزند ابوالفضل که دارای سابقه کیفری است با حضور در تجمعات غیرقانونی، اقدام به پخش تصاویر تحریک‌آمیز کرده است.

– همچنین آقای حمیدرضا بختیاری فرزند علی، با حضور در تجمعات غیرقانونی و حمل پلاکارد، اقدام به تحریک دیگران جهت حضور در تجمعات غیرقانونی نموده است.[۶۰۲]

مثالهای دیگر شامل عماد بهاور است، که در کیفرخواست به عنوان یکی از اعضاء نهضت آزادی شناسایی شد که به تهیه لوازم تبلیغاتی برای ستاد موسوی و کروبی متهم شده است. متهم دیگر، محمد درمانکی فراهانی است که به فهرست بلند و بالایی از تخلفات از جمله توهین به رهبران نظام، رهبری شعاردهندگان، و تحریک اذهان عمومی متهم شده است.[۶۰۳] فراهانی را به همراه تعدادی از متهمین که در تظاهرات شرکت داشته و می‌خواستند تجربه خود را مستند سازند، در یک گروه قرار داده‌اند.

آقای مهدی مقیمی فرزند محمد حسین با حضور در تجمعات غیرقانونی اقدام به فیلمبرداری از صحنه درگیریها نموده است … متهم دیگر آقای شاهور صبا فرزند محسن که دارای پیشینه محکومیت کیفری است با حضور در اغتشاشات اقدام به فیلمبرداری از صحنه درگیریها کرده است … آقای محمد سلیمانپور فرزند نصرت‌الله با حضور در تجمعات غیرقانونی و دعوت دیگران به شرکت در راهپیماییهای غیرقانونی، اقدام به تهیه عکس و تصویر از تجمعات برای اهداف خاص نموده است.[۶۰۴]

به دنبال قرائت این کیفرخواست، چهره‌های معروفی از جمله ابطحی و محمد عطریانفر،[۶۰۵]اعتراف کردند که هیچگونه تقلبی در انتخابات صورت نگرفته و دولتهای خارجی قصد دامن زدن به یک «کودتای مخملی» در ایران را داشته‌اند.[۶۰۶] 

۵.۲. دومین محاکمه گروهی نمایشی 

سی متهم، از جمله سه زن، در دومین محاکمه نمایشی در ۱۷ مرداد حضور داشتند.[۶۰۷] دادستان اشخاصی که گفته می‌شد اعضاء سازمانهای تروریستی بودند، از جمله سازمان مجاهدین خلق، و یک گروه سلطنت طلب نه چندان معروف به نام «انجمن پادشاهی»[۶۰۸] را معرفی نمود. دادستان کیفرخواستی را قرائت کرد که شهروندان، رسانه‌ها و دولتهای خارجی را به علاوه گروه‌های داخلی متهم می‌کرد که قصد دامن زدن به یک «کودتای مخملی» را داشته‌اند.[۶۰۹]

اولین بخش این کیفرخواست، دولتهای خارجی به ویژه ایالات متحده امریکا و بریتانیا را به تلاش برای براندازی جمهوری اسلامی با به کارگیری «براندازی نرم که با ظاهری آراسته و برای عادی سازی در نزد افکار عمومی از آن با عنوان دیپلماسی عمومی یاد نمودند»[۶۱۰] متهم می‌کند. نمونه های ذکر شده عبارتند از:

۱) ارایه کمک وآموزش به سازمانهای غیردولتی و انتشار جزوات فارسی درباره ارزشهای دموکراتیک و فعالیتهای مدنی هم جهت با آن؛

۲) آموزش خبرنگاران برای ایجاد شبکه منابع خبری با هدف جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل؛

۳) آموزش و سازماندهی فعالان حقوق بشر در ایران جهت ترسیم چهره نامطلوب از نظام؛

۴) ایجاد وبسایتها و آموزش درباره نحوه برگزاری انتخابات و ارایه اطلاعات کامل از کاندیداهای انتخاباتی سال ۱۳۸۸؛

۵) اعزام دانشجویان، هنرمندان و مشاغل حرفه‌ای و آموزش آنها جهت کادرسازی برای پستهای کلیدی و مناصب حساس در آینده؛[۶۱۱]

این کیفرخواست، کارمندان سفارت بریتانیا را به حضور غیرقانونی در جلسات هواداران کاندیداهای مخالفان، متهم می‌کند.[۶۱۲] کارمندان ظاهراً اعتراف کرده بودند که از آنها خواسته شده بود در این جلسات شرکت کرده و جریان وقوع حوادث را گزارش کنند.[۶۱۳] این کیفرخواست همچنین کلوتید ریس، استادیار فرانسوی دانشگاه اصفهان را به جرم مستندسازی و جمع‌آوری اطلاعات، متهم می‌کند.[۶۱۴]

دومین کیفرخواست، از رسانه‌ها و فناوری اطلاعات به عنوان ابزار مورد استفاده قدرتهای خارجی برای برپا کردن «براندازی نرم» در ایران نام می‌برد. برای مثال فیس‌بوک در فهرست اعمال دخالتگرانه ایالات متحده آمریکا، در ردیف چهاردهم قرار گرفته است.

۱۴- فعال نمودن شرکت آمریکایی فیس‌بوک در راستای تسهیل ارتباطات میان کاربران ایرانی و سایر کشورها در خصوص ایران. این شرکت با استناد به این که بسیاری از مردم جهان از فیس‌بوک برای مبادله اطلاعات درباره سرنوشت انتخابات ایران استفاده می‌کنند، نسخه آزمایشی زبان فارسی خود را ارایه کرده تا فارسی‌زبانان از آن به زبان مادری خود استفاده کنند.[۶۱۵]

کشورهای غربی همچنین به ابقاء و ارایه وسایل ارتباطات از جمله آنهایی که دارای نرم افزارهای مناسب برای دیدن فیلمهای ویدیویی کوتاه از ناآرامیهای بعد از انتخابات با استفاده از اینترنت کم سرعت هستند و تهیه برنامه‌های فیلترشکن برای غلبه بر محدودیتهای ایران، متهم شدند.

نقش بی‌بی‌سی از دیگران نمایان‌تر است. این سازمان متهم شد که در روز انتخابات یک پوشش خبری ۲۴ ساعته را تدارک دیده تا طی آن «با افراد مسئله‌دار در داخل کشور ارتباط برقرار کرده تا اخبار و گزارشات لحظه به لحظه را منتقل نماید».[۶۱۶] این کیفرخواست همچنین رسانه‌های غربی، به ویژه بی‌بی‌سی فارسی و صدای آمریکا را به تشویق و تحریک این ناآرامیها متهم می‌کند.

این کیفرخواست سعی دارد نشان دهد که فعالیتهای غیرقانونی گروه‌های مخالفان، تجزیه‌طلبان، و گروه‌های قومیت پرست و گروه‌های ضدانقلابی تروریستی در وقایع پس از انتخابات دست داشته‌اند. گروه‌های هدف قرار گرفته عبارتند از نهضت آزادی، کمیته دفاع از انتخابات آزاد، سالم و عادلانه (و یکی از رهبران آن، کیوان صمیمی)، مجاهدین خلق،[۶۱۷]و گروه‌های سلطنت طلب، به ویژه انجمن پادشاهی. سه تن که گفته می‌شود از اعضاء این انجمن هستند، و در خارج از ایران زندگی می‌کنند، نام برده شده‌اند. متهمان «ردیف اول» ساکن ایران عبارتند از محمدرضا علی‌زمانی، احمد کریمی، حامد روحی‌نژاد، آرش رحمانی‌پور، و امیررضا عارفی. کیفرخواست مزبور، دست داشتن هر یک از این افراد «در فتنه های اخیر احصا گردیده که در نوبت اعلامی قرائت و تبیین می گردد».[۶۱۸]

۵.۳. سومین محاکمه گروهی نمایشی

در طول سومین جلسه دادگاه که در روز ۲۵ مرداد تشکیل شد، چندین متهم به همراه کیفرخواستهای فردی خود به دادگاه معرفی شدند. آنها اکثراً به جرایم مربوط به تظاهرات متهم بودند، از جمله مقاومت در برابر نیروهای امنیتی و توزیع تصاویری از حوادث و اعمال خرابکارانه[۶۱۹] و هیچیک از آنها نیز جزو رهبران سرشناس اصلاح‌طلب یا فعالان معروف نبودند.[۶۲۰] با وجود این، سومین کیفرخواست عمومی بار دیگر یک توطئه بزرگتری را مطرح می‌ساخت که گفته می‌شد سالها قبل از انتخابات طراحی شده است.[۶۲۱]

سومین کیفرخواست، مورخ ۲۴ مرداد، از دو کیفرخواست نخست، بسیار کوتاه‌تر بود. این کیفرخواست افرادی را هدف ساخته بود که دادستان آنها را «اغتشاشگران و خرابکاران» می‌نامید و در حرکتی شرکت کرده بودند که «اغتشاشات» پس از انتخابات نامیده می‌شد.[۶۲۲] افرادی که توسط این کیفرخواست هدف قرار گرفته بودند به عنوان آلت دست توصیف می‌شوند که صرفاً تحت تأثیر کانالهای ماهواره‌ای خارجی قرار دارند.[۶۲۳]

تا اواخر مرداد، هنگامی که سومین جلسه دادگاه برگزار شد، این محاکمات نمایشی و استفاده از اعترافات توسط دادستان، مورد انتقاد ایرانیان قرار گرفته بود.[۶۲۴] بنابراین دادستان از فرصت استفاده کرد تا از اصول «حقوقی و منطقی» که مؤید این اتهامات است، دفاع کند. دادستان دوباره به همان منوال شروع به خواندن اعترافات کرد و شباهت میان «انقلابهای مخملی» در سراسر جهان و اظهارات پیش از انتخابات کاندیداها و اصلاح‌طلبان را به عنوان شواهد غیرقابل انکاری دانست که نشان می‌دهد آنها عوامل «انقلاب مخملی» هستند.[۶۲۵]

در طول جلسه استماع، به دنبال خواندن کیفرخواست به وسیله معاون دادستان، مهدی سپهری، ویدیوی کوتاهی پخش شد که ظاهراً نشان می‌داد تظاهرکنندگان، اموال عمومی را نابود می‌کنند.[۶۲۶] هم کیفرخواست عمومی و هم ویدیو، هر دو به مسجد لولاگر در خیابان آزادی اشاره می‌کنند که به آتش کشیده شد.[۶۲۷]

پس از پخش این ویدیو، یازده کیفرخواست فردی قرائت شد. تأثیری که بدین ترتیب در اذهان گذاشته می‌شد این بود که متهمان مذکور، به دلیل به آتش کشیدن مسجد و یا برای شواهدی که درباره اعمال خرابکارانه ارایه شده است متهم شده اند. اما هیچیک از این متهمان به این جرایم متهم نشدند. به متهمان اجازه داده شد مطالب خود را اظهار کنند. یکی از متهمان، حسین عظمی از شنیدن اینکه کیفرخواست فردی وی به دادگاه اطمینان می‌دهد که او صراحتاً به نابود ساختن اموال عمومی اعتراف کرده است، حیرت زده شد. وی در اظهارات خود متذکر شد که نه تنها از هر گونه اعترافی امتناع ورزیده است بلکه طی بازجویی انجام چنین اعمالی را انکار کرده است.[۶۲۸]

دادستان موفق به ارایه مدارک قابل اعتماد در اثبات اتهاماتی که وارد ساخته بود نشد. مجید مقیمی به تخریب اموال عمومی، اقدام علیه امنیت ملی و تبلیغات بر علیه رژیم متهم شده بود. با وجود این تنها مدرکی که علیه وی ارایه شده بود، اعتراف وی به شرکت در یکی از تظاهرات و گرفتن عکس از مردمی که آسیب دیده بودند، بود که آنها را منتشر نیز نساخته بود.[۶۲۹] محمد فراهانی به شرکت در شش تظاهرات غیرقانونی متهم شده بود، اما سه تظاهراتی را که دادستان ذکر کرد همگی تجمعات اصلاح‌طلبان بودند که پیش از انتخابات برگزار شده بودند.[۶۳۰]

۵.۴. چهارمین محاکمه گروهی فرمایشی

چهارمین محاکمه گروهی فرمایشی در روز ۳ شهریور برگزار شد. باز هم یک کیفرخواست عمومی قرائت شد که چندین نفر و چند سازمان را به طراحی «کودتای مخملی» متهم می‌کرد.[۶۳۱] کیفرخواست مزبور پس از آنکه پرونده‌ای را علیه محقق ایرانی – آمریکایی، کیان تاجبخش مطرح کرد، به دو حزب اصلاح‌طلب جبهه مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی پرداخت و آنها را زیان بخش و غیرقانونی خواند.

این کیفرخواست آنچه که اعترافات اعضاء کمیته‌های مرکزی این احزاب نامیده می‌شود را نقل قول می‌کند، از جمله رد صحت بیاناتی که توسط این احزاب صادر شده، که سپس دادستان از آن برای نشان دادن اینکه چرا این احزاب نباید بیش از این اجازه فعالیت داشته باشند، استفاده می‌کند.

پرواضح است حزبی که راهبردش که با صرف وقت طولانی و همفکری اعضای مرکزی و متفکران آن حزب تدوین شده سراسر انحراف است به حدی که وفادارترین اعضای مرکزیت آن هم نسبت به محتوای آن اینگونه قضاوت می‌کنند و صادقانه این انحرافات شدید را رد می‌کنند. چنین حزبی صلاحیتهای خود را برای ادامه فعالیت از دست می‌دهد. به ویژه آنکه با به جریان انداختن وعملیاتی کردن این راهبرد در حوادث اخیر، خسارات زیادی به کشور وارد کرده و متاسفانه اسناد و بیانیه‌های زیادی بر اساس همین تفکر صادر که در نتیجه مشکلات فراوان سیاسی و امنیتی ایجاد نموده است.[۶۳۲]

شواهد و مباحثی که در این کیفرخواست مطرح می‌شود بسیار شبیه به آنهایی است که در کیفرخواست اول ذکر شده است. بسیاری از آنها صرفاً تکرار می‌شوند.[۶۳۳] اما به هر حال احتمالاً در پاسخ به انتقاد از این محاکمات، دادستان تأکید کرد که نمی‌خواهد آنچه را که افکار نامعقول محسوب می‌شود، ممنوع کند:

ما در صدد مجازات افراد یا گروهها، صرفاً به استناد انحرافات فکری آنان نیستیم و اگر به این مستندات برای برخورد قانونی اشاره می‌کنیم بدان سبب است که همین اندیشه‌های ناصواب، در میدان عمل به جریان افتاده و خسارات سنگینی را به ملت ایران وارد کرده و در حقیقت ریشه بسیاری از حوادث تلخ سالهای گذشته وآشوبهای اخیر در کشور همین عقاید انحرافی است.[۶۳۴]

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی به ایجاد اغتشاش از طریق انتشار بیانیه‌های حساس درباره ناعادلانه بودن انتخابات متهم شده و دادستان به خواندن بیانیه آنها به عنوان مدرکی برای اثبات جرایم آنها بسنده می‌کند.

بیانیه مورخ ۲۴/۳/۸۸ به مناسبت نتایج انتخابات ریاست جمهوری دهم سند دیگری است که نقش این سازمان را در بحران سازی و تشویش اذهان با هدف تشکیک در سلامت انتخابات و مخدوش نمودن مشروعیت نظام نشان می‌دهد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «آنچه در این انتخابات رخ داده علاوه بر تقلبات و تخلفات گسترده و بی‌سابقه در صندوقهای رأی، سوءاستفاده حداکثری از تمامی امکانات و فرصتهای در اختیار برای مهندسی آراء و رأی سازی بود».[۶۳۵]

در طی جلسه محاکمه عقاید و نظرات متهمین را با عقاید و نظرات یک بسیجی که گفته می‌شد در تظاهرات آسیب دیده بود و خود را «فدای نظام و رهبری عزیز»[۶۳۶] دانست، در برابر هم گذاشته شد. به دنبال خواندن کیفرخواست، اعترافات سعید حجاریان، عضو کمیته مرکزی جبهه مشارکت اسلامی، استماع شد که البته خود وی به علت شرایط معلولیت قادر به خواندن آن نبود و سپس دفاع وکیل سعید حجاریان شنیده شد.[۶۳۷] دادستان همچنین با ارایه دادخواستی به دادگاه خواستار انحلال و غیرقانونی شدن جبهه مشارکت که یک حزب سیاسی اصلاح‌طلب است شد.[۶۳۸]

۵.۵. پنجمین محاکمه گروهی نمایشی

بعضی تغییرات در پنجمین محاکمه گروهی نمایشی که در ۲۴ شهریور برگزار شد، مشهود بود. تنها شش متهم محاکمه شدند و اکثر آنها—که با پرداخت وثیقه آزاد شده بودند—لباس شخصی به تن داشته و وکلای انتخابی خودشان را داشتند.[۶۳۹] روزنامه نگارانی از خبرگزاری هایی که تا آن زمان اجازه حضور در این مراحل دادرسی را نداشتند، اکنون در این پنجمین جلسه دادگاه اجازه حضور یافتند،[۶۴۰] و قاضی صلواتی به تمام خبرگزاریها یادآوری کرد که بر طبق ماده ۱۸۸ قانون مجازات اسلامی، خبرنگاران اجازه انتشار نام متهمین را ندارند.[۶۴۱]

معاون دادستان، احمد علی اکبری باز هم کیفرخواست عمومی دیگری را قرائت کرد که بیشتر بر موضوع اعمال قدرت نرم خارجیها از جمله استفاده از اینترنت متمرکز بود.[۶۴۲] این کیفرخواست، مانند نمونه‌های گذشته، اعمال قوه قضاییه را خاطر نشان ساخته و از آن دفاع کرد. تا آن زمان اتهامات مربوط به بدرفتاری و تجاوز به بازداشت‌شدگان علنی شده بود و دادستان از این فرصت برای ادعای اینکه  این «گزارشهای دروغین» هم بخشی از «جنگ روانی و تبلیغات مخرب … دشمنان داخلی و خارجی است» استفاده کرد.[۶۴۳]

دادستان  بسیاری از مباحث مطروحه در کیفرخواست دوم را علیه سایت های پر طرفدار اینترنتی، بازیابی کرد وی گفت «میلیون کاربر ایرانی از شبکه اینترنت بهره‌برداری می‌نمایند. شبکه‌های اجتماعی همچون فیس‌بوک توانسته است بیش از ۲۰۰ میلیون کاربر را در جهان در یک جامعه مجازی گرد هم آورد». وی به طور واضح اظهار داشت که این یک تحول مثبت نیست زیرا که افراد و گروه ها به زعم وی از این فناوری ها برای تحریک اذهان و اشاعه پیام های منفی استفاده کرده بودند.[۶۴۴]

پس از قرائت کیفرخواست، اعترافات و کیفرخواستهای فردی ارایه گردید که با کیفرخواست عمومی هماهنگی داشت.[۶۴۵] هنگام قرائت کیفرخواست عبدالله مؤمنی، رهبر دانشجویی، معاون دادستان اظهار داشت که «متهم اعتراف کرده است که انتخابات بهانه‌ای بود برای اعمال نفاق افکن و حمله به پایه‌های رژیم». مؤمنی که بیش از چهار ماه در بازداشت به سر برده بود به اشاعه تبلیغات علیه جمهوری اسلامی و توزیع بیانیه های کاذب با هدف اقدام علیه امنیت ملی اعتراف کرد.[۶۴۶] رسانه‌های دولتی گزارش کردند که او از داشتن وکیل مدافع امتناع کرده و از قول وی نقل کردند که «ما خطاها و اشتباهات بزرگی داشتیم، عملکرد و رفتار سیاسی ما موجب انحراف، بدگمانی، بدبینی و بی اعتمادی به نظام به ویژه نزد بخشی از جوانان شد».[۶۴۷]

۵.۶. مجازات بازداشت‌شدگان تعیین می‌شود

در روز ۶ شهریور ۱۳۸۸، احمدی نژاد خواستار رأفت اسلامی برای اکثر تظاهرکنندگان در حال محاکمه شد و اظهار کرد که به عقیده وی آنها فریب خورده و در این ناآرامیها شرکت کرده‌اند. اما به هر حال با رهبران مخالفان باید با قاطعیت بیشتری برخورد شد.

باید با رهبران و عناصر کلیدی، و علیه آنهائی که این [اعتراضات] را برپا کرده و سازمان دادند و نقشه های دشمنان را اجرا کردند، بطور جدی مقابله بشود … باید با آنها جدی برخورد شود … به عناصر اصلی، محافظت و مصونیت ندهید، و عناصر فریب خورده و درجه دوم را تنبیه کنید.[۶۴۸]

در روز ۱۳ مهر ماه نخستین حکم دادگاه اعلام شد. محمدرضا علی‌زمانی پس از اعتراف به توطئه برای انجام اقدامات تروریستی و خرابکاری از جانب انجمن پادشاهی، به اعدام محکوم شد. وی در بهمن ماه ۱۳۸۷ یعنی پیش از اجرای اقداماتی که به آنها متهم شده بود، دستگیر شده بود، و در اولین محاکمه گروهی فرمایشی، اعتراف کرده بود.[۶۴۹] اعترافات وی همراه با اعترافات آرش رحمانی‌پور از تلویزیون پخش شده بود.[۶۵۰] به دنبال این اولین حکم، به سرعت دو حکم اعدام دیگر نیز اعلام شد.[۶۵۱] آرش رحمانی پور بیست ساله نیز به همان جرایم علی زمانی اعتراف کرد. عبدالحسینی به عضویت سازمان مجاهدین خلق محکوم شد.[۶۵۲]

در روز ۸ آبان، رئیس کل دادگستری استان تهران توضیح داد:

مقایسه حکم اعدام این ۳ نفر با دیگر متهمان حوادث پس از انتخابات، جفا در حق کسانی است که رابطه خوبی با نظام دارند و هدفشان چیز دیگری بود … ممکن است جوانی به دلیل نگرش خاص خود و در راستای علاقمندی به نظام در تجمعات شرکت کرده باشد، این فرد ضد انقلاب نیست و نمی‌توان وی را در کنار منافقان و ضد انقلابها قرار داد، چنین اقدامی معقول نیست …۳ نفر مذکور حتی اگر حوادث پس از انتخابات هم به وجود نمی‌آمد، اقدامات خرابکارانه‌ علیه نظام مقدس جمهوری اسلامی را انجام می‌دادند.[۶۵۳]

در ۲۵ مهر ماه، سه فعال سیاسی، سعید حجاریان، شهاب طباطبایی، و هدایت آقایی هر یک به پنج سال حبس محکوم شدند.[۶۵۴] روز بعد، مسعود باستانی، که همسر باردار وی تا آن هنگام از زندان آزاد شده بود، به هشت سال حبس محکوم شد. در روز ۲۸ مهر، محقق ایرانی آمریکایی، کیان تاجبخش، به حبس طولانی پانزده ساله محکوم شد. در زندان اوین، تاجبخش از زندان انفرادی به «ویلا» بخش راحت‌تری در ساختمان زندان، منتقل شده بود.[۶۵۵]

ابطحی، معاون رئیس جمهور سابق نیز که در «ویلا» نگاهداری می‌شد و در نخستین محاکمه گروهی فرمایشی ظاهر شده بود، در روز ۱۳ آبان برای یک جلسه رسیدگی فردی به دادگاه برده شد. در آنجا وی به اجتماع و تبانی با هدف اقدام علیه امنیت داخلی کشور، فعالیت تبلیغاتی علیه نظام جمهوری اسلامی ایران، توهین به رئیس جمهور، اخلال در نظم عمومی از طریق شرکت در تجمع غیرقانونی مورخ ۲۵ خرداد و نگهداری اسناد محرمانه متهم شد. در روز ۳۰ آبان ابطحی به همراه پنج مأمور به خانه خود رفته و به بازرسی منزل پرداخته و سپس به دادگاه بازگشتند.[۶۵۶] وی به شش سال حبس محکوم و وثیقه ۷۰۰ میلیون تومانی برای او تعیین شد. ابطحی و وکیل وی، صالح نیکبخت قصد دارند نسبت به این حکم درخواست فرجام کنند.[۶۵۷]

سخنگوی دادگاه انقلاب در تهران در روز ۲۶ آبان بیانیه‌ای صادر کرد که گفته می‌شد به منظور «جلوگیری از ترویج شایعات بی‌اساس و غیر‌واقعی» بوده است.

با وصول پرونده اتهامی هر یک از متهمان که در دادسرا منتهی به صدور قرار مجرمیت و کیفرخواست شده بود و ارجاع آن به شعب مختلف دادگاه انقلاب اسلامی تهران، دادگاه رسیدگی کننده با حضور متهمان و وکلای مدافع آنان و نماینده دادستان، مبادرت به تشکیل جلسات رسیدگی کرده، به اتهامات انتسابی رسیدگی و پس از استماع دفاعیات متهمان و وکلای مدافع آنان، به صدور رأی اقدام کرده است که تاکنون تعداد ۸۹ نفر از متهمان محاکمه و برحسب مورد به مجازات اعدام برای ۵ نفر که متهم به وابستگی وعضویت در گروهکهای ضدانقلاب، تروریستی و معاند بوده‎اند و حبس برای ۸۱ نفر از شش ماه تا ۱۵ سال محکوم شده‌اند.

ضمناً اجرای حکم مجازات حبس مقرر برای سه محکوم دیگرتعلیق شده است هم چنین سه متهم دیگر نیز از اتهامات انتسابی برائت حاصل کرده‌اند.[۶۵۸]

سرعت اعلام شدن احکام در ماه آبان افزایش یافت. در حالیکه اکثر متهمان به حبس محکوم شدند، برخی دیگر به شلاق و تبعید نیز محکوم شدند. کامبیز نوروزی، عضو انجمن صنفی روزنامه‌نگاران و فعال رسانه‌ای که در روز ۷ تیر در برابر مسجد قبا دستگیر شد، به علت شرکت در تظاهرات ۲۵ خرداد، به تبلیغ علیه رژیم محکوم شده و به دو سال حبس و تحمل ۷۶ ضربه شلاق محکوم شد.[۶۵۹] احمد زیدآبادی، دبیرکل دفتر تحکیم وحدت، در روز ۲ آذر به دادگاه آورده شد و به شش سال حبس و پنج سال تبعید در گناباد در شمال شرق ایران محکوم شد. ضمناً وی از شرکت در هرگونه فعالیت مدنی و اجتماعی مادام‌العمرمحروم شد.[۶۶۰]

تا دی ماه، حامد روحی‌نژاد،[۶۶۱] رضا خادمی،[۶۶۲] و ایوب پرکار، متهم به عضویت در سازمان مجاهدین خلق و انجمن پادشاهی، توسط شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب به اعدام محکوم شدند. با احتساب این سه، مجموع تعداد احکام اعدام به شش رسید.[۶۶۳] بر طبق قانون ایران، می‌توان نسبت به این احکام، درخواست استیناف داد.[۶۶۴]

۵.۷. نقض قوانین ایران و حقوق بین‌الملل

محاکمات گروهی فرمایشی و مجازاتهای دستگیرشدگان مربوط به انتخابات که متعاقباً صادر شد، قوانین ایران و حقوق بین‌الملل را که هر دو رعایت تشریفات حقوقی ابتدایی شامل اصل برائت، و حق برخورداری از وکیل مدافع مورد انتخاب متهم، و منع اعترافات اجباری در مراحل دادرسی کیفری را ملزم می‌دانند، نقض کرد.

محاکمات گروهی فرمایشی نتوانست حتی از ابتدایی‎ترین الزامات یک دادرسی عادلانه برخوردار باشد. تا ۱۰۰ تن متهم در آن واحد «محاکمه» شدند. این محاکمات شامل خواندن یک بیانیه سیاسی توسط دادستان، و به دنبال آن اعترافات دستچینی از متهمان بود. متهمان را مجبور ساختند بدون برخورداری از مشاوره حقوقی منتخب خود در دادگاه حاضر شوند.

۵.۷.۱. حق انتخاب وکیل

مطابق اصل ۳۵ قانون اساسی ایران، شهروندان «در تمام دادگاه‌ها» حق انتخاب وکیل دارند.[۶۶۵] این حق اساسی در مواد ۱۲۸، ۱۸۵، و ۱۸۶ آئین دادرسی کیفری و ماده ۳ قانون حقوق شهروندی تدوین شده است.[۶۶۶] اگر چه ماده ۱۲۸ آئین دادرسی کیفری به قاضی اجازه می‌دهد دسترسی متهم به وکیل را محدود یا ممنوع کند، اما این باید به دلایل امنیت ملی باشد و چنین محدودیتی هم فقط تا پایان مرحله تحقیقات مجاز است.

ماده ۱۴(ب) میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی ملزم می‌دارد که برای متهمان «وقت و تسهیلات کافی برای تهیه … دفاعیه  و ارتباط با وکیل منتخب خود را داشته باشد». افراد حق دارند از مشاوره حقوقی هم در مرحله محاکمه و هم در مراحل پیش از محاکمه برخوردار شوند.[۶۶۷] چندین تن از بازرسان حقوق بشر سازمان ملل متحد در یک اطلاعیه مطبوعاتی که در ۲۲ مرداد در مورد محاکمه‌های گروهی فرمایشی در ایران منتشر ساختند، متذکر شدند که متهمین در مراحل دادرسی کیفری باید از مشاوره حقوقی کافی برخوردار باشند. کمیته حقوق بشر اظهار کرده است که «در موارد احکام اعدام، این امر بدیهی و مسلم است که متهم باید عملاً در تمام مراحل دادرسی از کمک وکیل مدافع خویش برخوردار شود».[۶۶۸]

علیرغم قوانین ایران و حقوق بین‌الملل، متهمان از حق خود برای داشتن مشاوره حقوقی محروم شدند. با آغاز اولین محاکمه گروهی فرمایشی، وکلای مدافع درباره حقوق موکلهای خود در ارتباط با تشریفات حقوقی لازم، ابراز نگرانی کردند. اکثر متهمان در ابتدا وکیل مدافع منتخب خود را نداشتند. صالح نیکبخت، وکیل مدافع منتخب ابطحی و چندین متهم دیگر، گزارش کرد که از ورود وی به اولین جلسه محاکمه که طی آن یکی از موکلین او اعتراف کرد، جلوگیری به عمل آمد.[۶۶۹]دکتر علی نجف توانا، وکیل دیگر، هم از دسترسی نداشتن به موکلین خود و هم از نحوه نادرست و ناپسند دادرسی، مانند محاکمه تعداد بسیار زیادی از متهمین با سوابق متفاوت و اتهامات گوناگون، شکایت کرد.[۶۷۰] پس از گذشت یک هفته کامل از مطرح شدن این پرونده عریض و طویل توسط دادستان و ابراز اعترافات علنی توسط بسیاری از متهمین، وکلای بیش از دوازده تن از متهمان شکایت کردند که هنوز به آنها اجازه داده نشده است با موکلین خود تماس گرفته و یا حتی به پرونده ایشان دسترسی پیدا کنند.[۶۷۱]

ناصر عبدالحسینی که در طول محاکمه خود به جرایمی اعتراف کرد که منجر به صدور حکم اعدام برای وی شد، تقریباً از هیچگونه دفاعی برخوردار نشد. برادر وی گزارش کرد:

در طول محاکمه، وکیل تعیین شده توسط دادگاه، از برادرم دفاع نکرد. وی فقط دو بار با برادرم تماس گرفته بود و هیچ کاری برای پرونده وی نکرد … دفاعیه‌ای که وکیل در طول جلسه استماع خواند هیچ ارزشی نداشت. کیفرخواستی که علیه برادرم تنظیم شده بود، هیچ تطابقی با واقعیات نداشت. برادرم در جریان اعتراضات، در تهران نبود، و بنابراین نمی‌توانسته است در تظاهرات شرکت کرده و شعار داده باشد.[۶۷۲]

۵.۷.۲. محکومیت بر پایه اعترافات اجباری

بسیاری و حتی شاید همه محکومیتها بر پایه اعترافاتی استوار بود که تحت فشار و سرکوب از متهمان در بازداشت بدست آمده بود. این نحوه استفاده از اعترافات اجباری، ابتکار نوینی نیست. معروف است که در روسیه زمان استالین، رادیو، نوار ویرایش شده محاکمه ناراضیان را پخش می‌کرد. رژیم پهلوی نیز پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران از روشهای مشابهی استفاده می‌کرد. پس از انقلاب، اعترافات بسیاری از مقامات رسمی سابق، نظامیان، چپگرایانی که خود نیز از انقلابیون بودند، و اعضاء دیگر گروه‌های ناراضی، برای ملت ایران پخش می‌شد، که گاهی هم این به عنوان مقدمه‌ای برای اعدام افراد بود.[۶۷۳]

به کارگیری اعترافات اجباری در سیستم قضایی ایران، کماکان یک روال عادی است. اعترافات اغلب به منظور تأیید پرونده قضایی و یا تقویت اعتبار دستگاه قضایی، از رسانه‌ها پخش می‌شود.[۶۷۴] حداقل در یک مورد در سال ۱۳۸۳، دادستان مرتضوی چهار روزنامه‌نگار را گروگان نگاه داشت تا آنکه آنها پذیرفتند تقاضای بخشش خود را منتشر ساخته و شهادت دهند که در طول بازداشت با آنها خوشرفتاری شده است.[۶۷۵]

با وجود این، اصل ۳۸ قانون اساسی ایران مقرر می‌دارد که «هر گونه شهادت و اقرار و سوگندی که تحت اجبار گرفته شود، فاقد ارزش و اعتبار است». علاوه بر آن ماده ۱۲۹ آئین دادرسی کیفری می‌گوید قاضی تحقیق در هنگام بازجویی از متهم نباید به اکراه یا اجبار متهم متوسل شود.[۶۷۶] در روز ۱۲ مرداد ۱۳۸۸ یعنی فقط ۳ روز پس از اولین جلسه دادگاه، آیت‌الله العظمی یوسف صانعی که دارای افکار اصلاح‌طلبانه است، تکرار کرد که «اعترافاتی که در حبس و تحت شرایط حاد گرفته شود، شرعاً، قانوناً و منطقاً بی‌اعتبار و بی‌ارزش است».[۶۷۷] آیت‌الله العظمی حسینعلی منتظری حتی از این هم فراتر رفته و اظهار داشت:

اقرارها و اعتراف‌گیریها که … در زندانهاى غیرقانونى … گرفته‏ ‏مى‎شود، بکلى فاقد وجاهت شرعى و قانونى بوده … و از‏ ‏طرفى هیچ محکمه صالحى نباید و نمی‌تواند کسى را بر اساس این گونه‏ ‏اعترافات و مصاحبه‌ها محکوم به حکمى نماید … مباشران و متصدیان و آمران آنها باید محاکمه و تعزیر شوند.[۶۷۸]

اگرچه هر دو آیت‌الله، روحانیون ناراضی یا طرفدار اصلاحات محسوب می‌شوند، اما آنها مرجع تقلید هستند، و شرعاً قضاوتهای حقوقی آنها دارای بالاترین اعتباری است که می‌توان به روحانیون شیعه نسبت داد.[۶۷۹] به علاوه، آنها هر دو متخصص قانون اساسی جمهوری اسلامی هستند زیرا آیت‌الله صانعی عضو سابق شورای نگهبان  است و آیت‌الله منتظری که اخیراً فوت کرد، در نگارش قانون اساسی نقش مهمی داشت.[۶۸۰]

در حالیکه محاکمه‌های گروهی فرمایشی در حال وقوع بود، مانفرد نواک، بازرس ویژه سازمان ملل متحد در شکنجه و دیگر رفتارهای ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز، اعلام کرد اعترافاتی که در نتیجه بازجویی‌های خشونت‌آمیز یا تحت شکنجه گرفته می‌شوند، در هر سیستم قضایی واقعی، فاقد ارزش هستند.[۶۸۱] الحاجی ملک سو، معاون رئیس گروه کاری سازمان ملل متحد در مورد بازداشتهای خودسرانه، تأکید کرد که «این اعترافات به آنچه که جرایمی علیه امنیت ملی و خیانت نامیده می‌شود، نباید تحت هیچ شرایطی به وسیله دادگاه انقلاب، به عنوان گواه و مدرک پذیرفته شود».

تمام شواهد دال بر آن است که اعترافاتی که دادگاه از آن برای محکوم نمودن زندانیان استفاده کرد، تحت فشار گرفته شده بود. برای مثال، مازیار بهاری، روزنامه نگار ایرانی – کانادایی، پس از آزاد شدن اعلام کرد که اعترافات وی پس از بازجوییهای وحشیانه و شکنجه به دست آمده بود و او به بازجوهای خود آن چیزهایی را می‌گفت که آنها می‌خواستند بشنوند.[۶۸۲] در اولین کیفرخواست، از قول وی نقل می‌شود که:

مازیار بهاری خبرنگار هفته نامه نیوزویک در این رابطه اظهار می‌دارد: «رسانه‌های غربی خط تقلب در انتخابات را حتی قبل از برگزاری انتخابات پیگیری می‌کردند و بنده هم در یک مصاحبه‌ای با آقای خاتمی این سؤال را از ایشان پرسیدم وپس از مصاحبه با ایشان مشاهده کردم که جریانی مطابق با الگوی کلاسیک انقلاب رنگی در کشور دنبال می‌شود».[۶۸۳]

ناصر عبدالحسینی در تلویزیون ایران به داشتن تماس و همکاری با سازمان مجاهدین خلق اعتراف کرد.[۶۸۴] این فروشنده ۲۲ ساله قطعات یدکی اتومبیل در روز ۵ تیر ۱۳۸۸ پس از بازگشت از یک سفر کاری دستگیر شده بود. اما به هر حال برادرش ادعا می‌کند که عبدالحسینی، که تحصیلات دبیرستان خود را هم به اتمام نرسانده بود، از جهت سیاسی فعال نبود. وی گزارش کرده است که:

به برادرم گفتند اگر در تلویزیون اعتراف کند مجازات او کاهش خواهد یافت … و تا پیش از پایان این دوره آزاد خواهد شد. آنها وی را فریب دادند تا در تلویزیون اعتراف کند، اما بر خلاف آنچه به وی قول داده بودند، به وی حکم اعدام دادند. آنها با سوءاستفاده از ناصر، با جان او بازی کردند.[۶۸۵]

پس از مشاهده اولین سری محاکمه‌ها و اعترافات، محسن آرمین، که یکی از سیاستمداران معروف طرفدار اصلاحات است، پیشدستی کرد تا اگر دستگیر شود، هر اعترافی که در آینده بکند، با توجه به اظهارات فعلی او بی‌اعتبار شود.

هیچ نقطه سیاه و تاریکی در زندگی سیاسی خود ندارم که به خاطر آن احساس ندامت و شرمندگی کنم، هیچ ارتباطی با بیگانگان نداشته و ندارم، تاکنون هیچ پولی از محافل بیگانه دریافت نکرده‌ام، نه به انقلاب مخملی معتقدم و نه به براندازی نظام و تنها خواهان اجرای قانون اساسی و قرار گرفتن همگان در چارچوب قانون هستم و معتقدم تنها راه اعتلای کشور و استحکام نظام جمهوری اسلامی ایران و حفظ جمهوریت و اسلامیت نظام [هستند].[۶۸۶]

نتیجه‌گیری

در حالیکه این گزارش منتشر می‌شود، دور دستگیریها، بازداشت، اعترافات اجباری، محاکمه‌ها و مجازاتها در ایران تداوم دارد. به دنبال تظاهرات عاشورا، صدها تن از تظاهرکنندگان و فعالان در خیابانها و یا در مناز خود دستگیر شدند. بسیاری از آنها تازه آزاد شده بودند اما در تلاشی دیگر توسط رژیم برای سرکوب خشونت‌بار جنبش مخالفان، مجدداً دستگیر شدند. مرکز اسناد حقوق بشر ایران به مستندسازی این موارد نقض قوانین ایران و حقوق بین‌الملل ادامه خواهد داد.

مرکز اسناد حقوق بشر ایران مایل است از تمامی شهود، که بسیاری از آنها برای بازگو کردن مشاهدات خود، به دست رژیم ایران دچار عواقب هولناکی شده‌اند، تشکر کند. این مرکز همچنین مایل است از دانشجویان آموزشگاه حقوق بشر دانشکده حقوق دانشگاه تورنتو برای کمکهای تحقیقاتی ارزنده آنها، سپاسگذاری کند.

---

[۱] «شورای نگهبان: حضور ۸۵ درصدی مردم ایران در انتخابات»، پرس تی‎وی، [Council: Iran Election Turnout at 85%, Press TV] 13 ژوئن ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=97990.

[۲] شورای نگهبان متشکل از دوازده عضو است که برابر با قانون اساسی ایران به آنها اختیارات گسترده‎ای اعطاء شده است. این شورا وظیفه مطابقت قوانین و مقررات موضوع با معیارهای اسلامی و قانون اساسی را دارد. شش تن از اعضاء این شورا مستقیماً توسط رهبر منصوب می‌شوند. شش تن دیگر توسط مجلس از میان حقوقدانانی برگزیده می‎شوند که توسط رئیس قوه قضاییه که خود توسط رهبر منصوب شده است، پیشنهاد شده‌اند. نگاه کنید به «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ۱۳۵۸ [مصوب ۱۳۵۷، اصلاحی ۱۳۶۸]، مواد ۴ و ۹۱-۹۹ [از این به بعد: «قانون اساسی ایران»].

[۳] همان، ماده ۱۱۳.

[۴] همان، مواد ۱۲۴، ۱۲۶، ۱۲۷، و ۱۳۳.

[۵] همان، ماده ۱۷۶.

[۶] همان، ماده ۱۱۵.

[۷] ماده ۹۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران  می گوید: «شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری , ریاست جمهوری , مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرا عمومی و همه پرسی را بر عهده دارد».

[۸] مهدی مسلم، «سیاست های جناحی در ایران پس از خمینی»، ص.۱۸۱، (۲۰۰۲).

[۹] رضا افشاری، «حقوق بشر در ایران: سوء استفاده از نسبیت گرایی فرهنگی»، ص. ۲۰۶، (۲۰۰۱).

[۱۰] مسلم، رک. زیرنویس ۸، ص. ۱۸۱ (به نقل از خامنه‎ای).

[۱۱] مهرانگیز کار، «موانع موجود در قانون اساسی برای رسیدن به حقوق بشر و دموکراسی در ایران»، ص. ۷۳ (جزوه منتشر نشده، موجود در آرشیو محققان در خطر و مرکز اسناد حقوق بشر ایران) [از این به بعد: «موانع موجود در قانون اساسی»]؛ قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲، ماده ۹۹؛ افشاری، رک. زیرنویس ۹، ص. ۲۳۹.

[۱۲] مسلم، رک. زیرنویس ۸، ص. ۲۳۴؛  قانون انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۶۴،  ماده ۸.

[۱۳] موانع موجود در قانون اساسی، رک. زیرنویس ۱۱، ص. ۷۳.

[۱۴] همچنین نگاه کنید به افشاری، رک. زیرنویس ۹، ص. ۲۳۷.

[۱۵] همان، ص. ۲۳۷.

[۱۶] همان، ص. ۲۳۹.

[۱۷] رفسنجانی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ رییس جمهور ایران بود و پیش از آن رییس مجلس بود. مشخصه دوره ریاست جمهوری وی، رویارویی با گروه‌های مخالف در داخل و خارج ایران از جمله قتلهای فراقضایی بسیاری از رهبران مخالفین در اروپا و سراسر خاورمیانه بود. رفسنجانی به همراه تعدادی از وزرای کابینه او در بمبگذاری سال ۱۹۹۴ مرکز فرهنگی یهودیان در بوئنوس آیرس دست داشته است. به طور کلی نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «پناهگاهی نیست: عملیات جهانی ترور جمهوری اسلامی ایران»، (شهریور ۱۳۸۷)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/Reports.htm. همچنین نگاه کنید به «زندگینامه، عبادی – علمی و سیاسی»، وبسایت آیت‎الله هاشمی رفسنجانی، قابل دسترسی در http://www.hashemirafsanjani.ir/?type=static&lang=1&id =7.

[۱۸] نگاه کنید به «درباره جامعه روحانیت مبارز»، روحانیت مبارز، قابل دسترسی در http://www.rohaniatmobarez.com/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=Paper&LayoutID=7c9956bd-93dd-4453-b4fa-4cac96c389c7&ID=48bb9d3a-fddb-48c6-b8fd-554013fdbfaa؛«روحانیت مبارز و هدایت فکری سیاسی ملت ایران در انقلاب اسلامی»، راسخون، قابل دسترسی در http://www.rasekhoon.net/Article/Print-30699.aspx؛ «اعضاء»، مجمع روحانیون مبارز، قابل دسترسی در http://rouhanioon.com/؛ «تاریخچه تأسیس حزب»، اعتماد ملی، قابل دسترسی در http://www.etemadmelli.org/?xid=0005020002002100000.

[۱۹] ترس و اتهام تقلب در انتخابات در جمهوری اسلامی ایران، تازگی ندارد. در سال ۱۳۷۶ به دنبال ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، انتخابات ریاست جمهوری بیشتر حالت رقابتی پیدا کرد و سوءظن نسبت به تقلب در انتخابات در گفتگوهای عمومی عنوان شد. این شایعات به نوبه خود سبب کاهش شرکت رأی‎دهندگان شده و توسط رییس جمهور وقت، رفسنجانی به طور علنی مطرح گردید: «گردانندگان امور انتخابات باید به طریقی عمل کنند که سبب آسایش افکار عمومی گردد … نتایج انتخابات اراده ملت است حتی اگر افرادی باشند که بخواهند آراء را تغییر دهند تا کاندیدای خودشان انتخاب شود. اینگونه اعمال سبب تضعیف اعتماد مردم به نظام می‎شود». رهبر نیز اعلام نمود اجازه نخواهد داد آراء به طور غیرقانونی دستکاری شود. مسلم، رک. زیرنویس ۸، ص. ۲۵۰. در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ هنگامیکه مهدی کروبی ابتدا در مرحله اول پیشی گرفت اما نتوانست آراء کافی برای ورود به مرحله دوم را به دست آورد و رقابت بین احمدی‎نژاد و رفسنجانی صورت گرفت، اتهامات مربوط به تقلب در انتخابات مجدداً اوج گرفت. کروبی در نامه‎ای به رهبر ادعا نمود که شورای نگهبان در تبانی با سپاه نتایج انتخابات را به جهتی که می‎خواستند سوق دادند. محمد سهیمی، «شیخ اصلاحات»، تهران بورو، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/10/the-sheikh-of-the-reforms-mehdi-karroubi.html.

[۲۰] در ایران «پلیس امنیت اخلاقی» در خیابانها به گشت زنی پرداخته و رعایت موازین مذهبی مانند داشتن حجاب مناسب را تحمیل می کند.

[۲۱] رنگ سبز در ابتدا توسط یکی از مشاوران موسوی به وی پیشنهاد شد و سپس توسط خاتمی نیز تأیید گردید که رنگ کمپین وی باشد. نگاه کنید به «رمز گشایی از رنگ سبز موسوی»، روایت، ۳۰ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://ravayat.ir/shownews.asp?c=0&id=7130.

[۲۲] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با س. ر.» (29 اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۳] «شعار مردم پس از مناظره در خیابانها، رأی ما نخست وزیر امام»، انتخاب نیوز، ۱۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.tikonline.org/portal/ index.php?news=5637 (تاریخ دسترسی: ۱۳ اکتبر ۲۰۰۹).

[۲۴] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با س. ر.» (29 اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۵] «هشدار کمیته صیانت از آراء نسبت به تخلفات انتخاباتی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۹ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در   http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090609_bd_election_fraud_letter.shtml.

[۲۶] همان.

[۲۷] عفو بین‌الملل، «ایران: شدت یافتن سرکوب ناراضیان با نزدیک شدن به زمان انتخابات» [Iran: Worsening Repression of Dissent as Election Approaches, Human Rights Watch]، فهرست راهنمای عفو بین‎الملل MDE 13/012/2009، فوریه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/012/2009/en/6355979b-f779-11dd-8fd7-f57af21896e1/mde1 30122009en.html.

[۲۸] علی اکبر دارینی، «امید اصلاح طلبان ایران به شرکت گسترده مردم در انتخابات»، آسوشیتد پرس [Iran Reformists Hope for High Election Turnout The Associated Press] 22 مه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://abcnews.go.com/International/wireStory?id=7656826.

[۲۹] توماس اردبرینک، «رأی گیری ایران با  ابهام و درگیری پایان می پذیرد»، واشنگتن پست [Thomas Erdbrink, Iran’s Vote Ends in Confusion, Confrontation Washington Post] 13 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://www.sfgate.com/cgi-bin/article/article?f=/c/a/2009/06/12/MNSR186K08.DTL [از این به بعد: «ابهام و درگیری»].

[۳۰] «نتایج نهایی دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری»، سایت وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران، ۱۴۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://moi.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=News&CategoryID=832a711b-95fe-4505-8aa3-38f5e17309c9&LayoutID=dd8faff4-f71b-4c65-9aef-a1b6d0160be3&ID=5e30ab89-e376-434b-813f-8c22255158e1؛ «32 میلیون رأی در انتخابات به صندوقها ریخته شد»، پرس تی‎وی [۳۲ Million Votes Cast in Elections, Press TV] 12 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=97958.

[۳۱] سید علی خامنه‎ای، «رییس جمهور منتخب، رییس جمهور تمام ایرانیان است»، دفتر رهبر سید علی خامنه‎ای، ۱۳ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.leader.ir/langs/EN/index.php?p=contentShow&id=5566؛ «انتخابات ایران: آنچه روزنامه‌های ایران می‌گویند»، آتلانتیک [Iran Election: What Iranian Newspapers Say, The Atlantic] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://politics.theatlantic.com/2009/06/iran_election _what_iranian_newspapers_say.php.

[۳۲] «آخرین نتایج: پیروزی چشمگیر برای احمدی‌نژاد»، پرس تی وی [Latest Results: Landslide Win for Ahmadinejad, Press TV] 13 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=97967.

[۳۳] همان.

[۳۴] رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «با اعتراض مخالفان نسبت به نتایج رأی گیری، اعتراضات در تهران شدت می گیرد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Protests Flare in Tehran as Opposition Disputes Vote, New York Times] 14 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/14/world/middleeast/14iran.html?_r=1 [از این به بعد: «اعتراضات شدت می‌گیرد»].

[۳۵] «نتایج اولیه نشانگر پیشی گرفتن احمدی‌نژاد بر موسوی است»، پرس تی‌وی [Ahmadinejad Leads Mousavi in Preliminary Results, Press TV] 12 ژوئن ۲۰۰۹،  قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=97953.

[۳۶] ابهام و درگیری، رک. زیرنویس ۳۶؛ «سایت ستاد موسوی از برخورد پلیس با هواداران خبر داد»، بی بی سی فارسی، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090612_bd_ir88_mousavi_supporters.shtml. یک سخنگو ادعا نمود نظامیان به موسوی گفته‌اند پیروزی وی پایدار نخواهد ماند. فایل ویدیویی: پارلمان اروپا علیه احمدی‌نژاد، ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=m7fiBxU8wEU.

[۳۷] ابهام و درگیری، رک. زیرنویس ۳۶. در روزهای انتخابات، مقامات بر طبق ماده ۶۶ قانون انتخابات ریاست جمهوری، کسی اجازه هیچگونه تجمع یا تبلیغات انتخاباتی را ندارد.

[۳۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم آموزگار» (10 نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران)؛ «ایران: یک عضو بسیج سوءاستفاده‌های انتخاباتی را شرح می‌دهد»، اخبار کانال ۴ [Iran: Basij Member Describes Election Abuse, Channel 4 News] 16 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.channel4.com/news/articles/world/middle_east/iran+Basij+member +describes+election+abuse/3466142  [از این به بعد: «مصاحبه با بسیجی»].

[۳۹] طبق گفته یکی از فرماندهان سابق سپاه، سرتیپ محمد حجازی، توان این نیرو در سال ۱۳۸۳، ۱۰.۳ میلیون بود. تا سال ۱۳۸۶ این توان به ۱۲.۶ میلیون رسید.در ۲۵ نوامبر ۱۳۸۷ طائب به خبرگزاری فارس گفت که تعداد این نیرو به ۱۳.۶ میلیون افزایش یافته که در حدود ۲۰ درصد کل جمعیت ایران است. از این تعداد حدود ۵ میلیون آن را زنان و ۷.۴ میلیون آن را دانش آموزان مدارس تشکیل می‌دهند. «نیروی بسیج ایران، هسته اصلی امنیت داخلی»، رادیوی آزاد اروپا/رادیو آزادی [Iran’s Basij Force–the Mainstay of Domestic Security, Radio Free Europe/Radio Liberty] 8 دسامبر ۲۰۰۸، قابل دسترسی در http://www.rferl.org/content/Irans_Basij_Force_Mainstay_Of_Domestic_ Security/1357081.html.

[۴۰] دانش آموزان بسیجی مدارس راهنمایی، پویندگان نامیده می‌شوند و دانش آموزان بسیجی دبیرستانها پیشگامان نام دارند. «نیروی مقاومت بسیج»، گلوبال سیکیوریتی [Niruyeh Moghavemat Basij, Mobilisation Resistance Force, GlobalSecurity] بدون قید تاریخ، قابل دسترسی در http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/Basij.htm.

[۴۱] «سرلشکر جعفری: مسئولیت اصلی سپاه در حال حاضر مقابله با تهدیدات داخلی است»، خبرگزاری فارس، ۷ مهر ۱۳۸۶، قابل دسترسی در http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8607070416.

[۴۲] «سرلشکر جعفری فرمانده کل سپاه شد»، خبرگزاری مهر، ۱۰ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=544358؛ «ارتقاء معاونت اطلاعات سپاه به سازمان اطلاعات»، الف، ۱۴ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://alef.ir/1388/content/view/54822/؛ «سردار نقدی رییس سازمان بسیج مستضعفان شد»، خبرگزاری فارس،۱۲ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8807121636.

[۴۳] ماده ۱ قانون حمایت قضایی از بسیج اظهار می‌دارد: «به نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اجازه داده می شود همانند ضابطین قوه قضاییه هنگام برخورد با جرائم مشهود در‌صورت عدم حضور ضابطین دیگر و یا عدم اقدام به موقع آنها و یا اعلام نیاز آنان به منظور جلوگیری از امحاء آثار جرم و فرار متهم و تهیه و ارسال‌گزارش به مراجع قضایی اقدامات قانونی لازم را به عمل آورند».

[۴۴] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۵] « در انتخابات ۳۲ میلیون رأی به صندوقها ریخته شد»، پرس تی وی [۳۲ million votes cast in elections, Press TV] 12 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=97958.

[۴۶] اعتراضات شدت می‎گیرد، رک. زیرنویس ۳۴.

[۴۷] طی سالهای ۱۳۷۶، ۱۳۸۰ و ۱۳۸۴، درصد شرکت‎کنندگان در انتخابات کاهش یافته بود. برخی از حوزه‌های انتخاباتی در تلاش برای کاهش حقانیت رژیم سعی در تحریم انتخابات داشتند. همچنین اعتقاد بر این است که این کاهش شرکت به دلیل بی‌تفاوتی عمومی نسبت به انتخابات بود چرا که خیلی معتقد بودند رأی آنها هیچ تأثیری نخواهد داشت. در انتخابات سال ۱۳۷۶ تقریباً ۸۰ درصد افراد واجد شرایط در رأی‎گیری شرکت نمودند. در سالهای ۱۳۸۰ و ۱۳۸۴، این مقدار به ترتیب به ۶۶ و ۶۳ درصد کاهش یافت. در سال ۱۳۸۴ برای اولین بار انتخابات دو مرحله‎ای صورت گرفت. شرکت در مرحله دوم انتخابات باز هم کاهش یافته و به ۵۹ درصد رسید. نگاه کنید به «اصولگرای ایرانی با سرعت به پیروزی نزدیک می‎شود»، بی‎بی‎سی [Iran Hardliner Sweeps to Victory, BBC] 25 ژوئن ۲۰۰۵، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4621249.stm.

[۴۸] ابهام و درگیری، رک. زیرنویس ۳۶.

[۴۹] «پس از اصرار رییس جمهور در انکار شکایت محسن رضایی، نامه این کاندیدا به جنتی در اختیار هموطنان قرار گرفت»، وبسایت اینترنتی دکتر محسن رضایی، ۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rezaee.ir/fa/pages/?cid=8518. (عکس نامه اصلی در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران موجود است).

[۵۰] همان.

[۵۱] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ب. ن. ن.» (11 اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۵۲] همان.

[۵۳] همان.

[۵۴] «تجزیه و تحلیل اولیه آراء در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ ایران»، چاتم هاوس [Preliminary Analysis of the Voting Figures in Iran’s 2009 Presidential Election, Chatam House] 21 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.chathamhouse.org.uk/files/14234_iranelection0609.pdf.

[۵۵] «شورای نگهبان:  در پنجاه شهر بیش از ۱۰۰ درصد مردم رأی دادند»، پرس تی‎وی [Guardian Council: Over 100% Voted in 50 Cities, Press TV] 21 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=98711§ionid=351020101.

[۵۶] اعتراضات شدت می گیرد، رک. زیرنویس ۳۴؛ «خرداد خونین: گزارش تفصیلی نقض حقوق بشر در ایران پس از انتخابات»، ۱۴ تیر ۱۳۸۸، خبرگزاری فعالان حقوق بشر، قابل دسترسی در http://hra-news.org/news/1416.aspx، که می‎گوید تظاهرات گسترده‎ای که در ۲۳ خرداد شروع شد در سراسر کشور گسترش یافت.

[۵۷] «قطع خطوط تلفن همراه در تهران»، آفتاب، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://aftabnews.ir/vdcfced1.w6dx0agiiw.html.

[۵۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، (۱۸ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۵۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۶۰] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، (۱۸ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۶۱] «اساسنامه رم درباره دادگاه جنایی بین‌المللی» [Rome Statute of the International Criminal Court]، ماده ۷، ۱۷ ژوییه ۱۹۹۸، معاهدات سازمان ملل، سری ۲۱۸۷، بخش ۹۰ [۲۱۸۷ U.N.T.S. 90]، [از این به بعد: «اساسنامه رم»]، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm.

[۶۲] «تظاهرات چند هزار نفری در تهران ادامه دارد»، گویا نیوز، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/06/089091.php.

[۶۳] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ق.»، (۲۱ ژوییه ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۶۴] اعتراضات شدت می‎گیرد، رک. زیرنویس ۳۴.

[۶۵] «وزیر کشور در ستاد انتخابات: برای تجمعات مجوز صادر نکردیم»، ایسنا، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1355761.

[۶۶] «فضای امنیتی حاکم بر شهر ناآرام تهران»، ادوار نیوز، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.biz/politic/9132.aspx.

[۶۷] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با پ. ق.»، (۲۱ ژوییه ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۶۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم آموزگار»، (۱۰ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۶۹] همان.

[۷۰] «روزشمار پیک نت از کودتای ۲۲ خرداد-۳»، پیک نت، ۲۷ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.peiknet.com/1388/05aban/27/page/31Ruzshomar.htm. در بحبوحه انقلاب اسلامی، طی محرم ۱۳۵۷ و به خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا، مردم برای نشان دادن مخالفت خود علیه رژیم پهلوی از بالای پشت بامها فریاد الله اکبر سر می‎دادند. دیوید منشری، «ایران: یک دهه جنگ و انقلاب» [David Menashri, Iran, A Decade of War and Revolution] ص. ۶۰ (۱۹۹۰).

[۷۱] نگاه کنید به فایل ویدیویی: «تظاهرات در تهران، اصفهان، تبریز، رشت، شیراز، قزوین»، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=bkfYX-o_3vg&feature=related.

[۷۲] رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «با بازداشت منتقدان، ناآرامی شدت می‎یابد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Unrest Deepens as Critics Are Detained, New York Times] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/15/world/middleeast/15iran.html?_r=1&pag.

[۷۳] «احمدی نژاد از گفته «خس و خاشاک» خود دفاع می‎کند»، پرس تی‎وی [Ahmadinejad defends ‘dust and pebbles’ remark, Press TV] 19 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail/98502.htm?sectionid=351020101، رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «در حالیکه رهبر ایران دستور بازشماری آراء را می‎دهد، اعتراضات افزایش می‎یابد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Defiance Grows as Iran’s Leader Sets Vote Review, New York Times] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/16/world/middleeast/16iran.html?_r=1.

[۷۴] رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «با بازداشت منتقدان، ناآرامی شدت می‎یابد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Unrest Deepens as Critics Are Detained, New York Times] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/15/world/middleeast/15iran.html?_r=1&pag.

[۷۵] ناهید صیام دوست، «راهپیمایان تهران فریاد می‎زنند: «ما مردم ایران هستیم»»، تایم [Tehran’s Rallying Cry: ‘We Are the People of Iran’, Time] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.time.com/time/printout/0,8816,1904764,00.html [از این به بعد: «مقاله صیام دوست»].

[۷۶] همان.

[۷۷] سعید کمالی دهقان، «کشتار در خوابگاه‌ها: دانشجویان ایران  ازحمله وحشتناک پلیس می‎گویند»، گاردین [Death in the Dorms: Iranian Students Recall Horror of Police Invasion, Guardian] 12 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/jul/12/iran-tehran-university-students-police [از این به بعد: «کشتار در خوابگاه‎ها»].

[۷۸] «یورش پلیس به دانشگاه»، روز آنلاین، ۹ بهمن ۱۳۸۶، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/archive/news/news/article/2008/january/29//-66e5af12d3.html.

[۷۹] سعید کمالی دهقان، «کشتار در خوابگاه‌ها: دانشجویان ایران  ازحمله وحشتناک پلیس می‎گویند»، گاردین [Death in the Dorms: Iranian Students Recall Horror of Police Invasion, Guardian] 12 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/jul/12/iran-tehran-university-students-police [از این به بعد: «کشتار در خوابگاه‎ها»].

[۸۰] «حمله خشونت‎بار نیروهای امنیتی به کوی دانشگاه تهران و دانشگاه اصفهان»، بی‏بی‏سی فارسی، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090614_si_bd_ir88_kooyedaneshgah.shtml.

[۸۱] کشتار در خوابگاه‌ها، رک. زیرنویس ۷۷.

[۸۲] همان.

[۸۳] همان؛ «اطلاعیه دفتر تحکیم وحدت پیرامون به خاک و خون کشیده شدن کوی دانشگاه تهران»، ادوار نیوز، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.biz/university/9154.aspx.

[۸۴] نگاه کنید به «عباس حکیم‎زاده عضو شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت آزاد شد»، سهام نیوز، ۲۰ تیز ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در  http://www.etemademelli.ir/published/0/00/51/5151 (تاریخ دسترسی: ۲۳ شهریور ۱۳۸۸)؛ توضیح می‌دهد که حکیم‎زاده به مدت ۱۳۵ روز در زندان بود. «آخرین وضعیت اعضاء شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۱۸ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/spip.php?article7796.

[۸۵] «نوروز اسامی شهیدان احراز هویت شده تا به امروز را منتشر می‎کند، اسامی و مشخصات ۷۲ شهید سبز»، نوروز، ۱۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://norooznews.org/news/13739.php [از این به بعد: «لیست نوروز»].

[۸۶] کشتار در خوابگاه‎ها، رک. زیرنویس ۷۷.

[۸۷] لیست نوروز، رک. زیرنویس ۸۵. «حمله خشونت‎بار نیروهای امنیتی به کوی دانشگاه تهران و دانشگاه اصفهان»، بی‎بی‎سی فارسی، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090614_si_bd_ir88_kooyedaneshgah.shtml.

[۸۸] «دولت کودتا جنازه شهدای کوی را دفن کرد»، بامداد خبر، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bamdadkhabar.org/2009/06/post_1909/.

[۸۹] «رهبر خواهان ادامه رسیدگی به حملات کوی دانشگاه شد»، پرس تی‎وی [Rahbar Wants Follow-up to Dorm Attack Probe, Press TV] 4 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=99771§ionid=351070101.

[۹۰] انصار حزب الله یا پیروان حزب خدا «سازمانی شبه نظامی و نیمه رسمی در ایران است که به افرادی که سازمان معتقد باشد احکام اسلام را زیر پا گذاشته‎اند، از جمله زنانی که آرایش کرده باشند، اصلاح‎طلبان معترض، و زوجهای ازدواج نکرده حمله می‎کند»، نگاه کنید به «انصار حزب‎الله، پیروان حزب خدا»، گلوبال سکیوریتی [Ansar-i Hizbullah, Followers of the Party of God, Global Security]، قابل دسترسی در http://www.globalsecurity.org/intell/world/iran/ansar.htm.

[۹۱]  نگاه کنید به «حمله نیروهای امنیتی به دانشگاههای شیراز، اصفهان و تبریز»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.chrr.us/print. php?articleid=4315؛ «حمله نیروی انتظامی به کوی دانشگاه»، اخبار روز، ۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.akhbar-rooz.com/ article.jsp?essayId=21505.

[۹۲] سازمان عفو بین‎الملل، «با تشدید اعتراض نسبت به انتخابات، دستگیری و کشتار افزایش می یابد» [Amnesty, Arrest and Killings Rise as Election Protest Grip Iran] ۱۷ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/arrests-and-killings-rise-election-protests-grip-iran-20090617.

[۹۳] «گسترش ناآرامی در دانشگاههای ایران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090615_ba-ir88-uni-unrest.shtml؛ «حمله نیروهای امنیتی به دانشگاههای شیراز، اصفهان و تبریز»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.chrr.us/print. php?articleid=4315.

[۹۴] رابرت تیت، «به دنبال برخورد دانشجویان با نیروهای امنیتی، نا آرامی در استانهای دیگر ایران گسترش می یابد»، گاردین [Robert Tait, Unrest in Iran Spreads to the Provinces as Students Clash with Security Forces, Guardian] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/jun/16/iran-shiraz-university-chancellor-resignation [«ناآرامی گسترش می یابد»].

[۹۵] همان.

 [96]«اطلاعیه دفتر تحکیم وحدت پیرامون به خاک و خون کشیده شدن کوی دانشگاه تهران»، ادوار نیوز، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.biz/university/9154.aspx.

[۹۷] ناآرامی گسترش می‌یابدف رک. زیرنویس ۹۴. یکی از شاهدان وقایع شیراز در وبسایت موسوی ادعا کرد که این استعفاء ترفندی برای آرام کردن سرزنشهایی بود که به پس از این حملات، متوجه دانشگاه شیراز بود، و اینکه رییس دانشگاه خود این نیروها را دعوت کرده بود. «نوشته‎های شاهد عینی ضرب و شتم ۲۵ خرداد دانشگاه شیراز»، موج سبز آزادی، ۲ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/21534  (تاریخ دسترسی: ۴ نوامبر ۲۰۰۹).

[۹۸] بالعکس، رییس دانشگاه تهران، فرهاد رهبر، اشرار و خرابکاران را مقصر دانسته و به صورت مبهم ماهیت این حملات را انکار کرده و تلویحاً اظهار داشت که به نیروهای امنیتی برای ورود به دانشگاه اجازه داده است. ایسنا، «رهبری: هیچ دانشجویی صدمه ندید»، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1357051&Lang=P. فرهاد رهبر بعداً انکار کرد که به نیروهای امنیتی اجازه ورود داده است، اگرچه که گفته های وی آنچنان متناقض بود که حتی حقوقدان ایرانی محسن کوهکن را نیز سردرگم ساخت. «رهبر خواهان ادامه رسیدگی به حملات کوی دانشگاه شد»، پرس تی وی [Rahbar Wants Follow-up to Dorm Attack Probe, Press TV] 4 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=99771§ionid=351070101.

[۹۹] مارتین فلچر، «با بالا گرفتن تنش در تهران، تندروها به روی معترضان آتش می‌گشایند»، تایمز آنلاین [Martin Fletcher, Hardliners Open Fire on Defiant Protestors as Tension Grips Tehran, Times Online] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article6505842.ece.

[۱۰۰] همان.

[۱۰۱] پریسا حافظی، «سخنگوی ایران حمله به دانشجویان دانشگاه را محکوم می کند»، رویتر [Iran Speaker Condemns Attack on University Students, Reuters] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSTRE55F2ZC20090616.

[۱۰۲] «ایران حمله به خوابگاه دانشگاه تهران را مورد رسیدگی قرار می دهد»، پرس تی‎وی [Iran Probes Attack on Tehran University Dorm, Press TV] 8 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=105614§ionid=351020101.

[۱۰۳] همان.

[۱۰۴] «نمایندگان مردم در خانه ملت حوادث روزهای اخیر را بررسی کردند: پرونده ناآرامی های اخیر در مجلس»، روزنامه ابتکار، ۲۸ خرداد ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در http://www.ebtekarnews.com/Ebtekar/News. aspx?NID=50689.

[۱۰۵] «در ایران موسوی به دنبال گرفتن مجوز برای راهپیماییهاست»، پرس تی‎وی [In Iran, Mousavi Seeks Permission for Rallies, Press TV] 14 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail. aspx?id=98106§ionid=351020101.

[۱۰۶] «برای سوگواری قربانیان پس از انتخابات به موسوی مجوز داده نشد»، پرس تی‎وی [Mousavi Denied Permit for Post-Vote Victims Mourning, Press TV] 28 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=101842§ionid=351020101.

[۱۰۷] «موسوی: امیدوار به شورای نگهبان نیستم»، بی‎بی‎سی فارسی، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090615_ba-ir88-mousavi-gathering.shtml؛ «تظاهرات میلیونی مردم در خیابان انقلاب و آزادی»، ادوار نیوز، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در http://www.advarnews.us/politic/9146.aspx.

[۱۰۸] مقاله صیام دوست، رک. زیرنویس ۷۵.

[۱۰۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ح. س.»، (۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۱۰] «راهپیمایی حامیان موسوی برگزار شد»، خبرگزاری فارس، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8803250654.

[۱۱۱] «سخنان میرحسین در راهپیمایی ۲۵ خرداد»، خوابگرد، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.khabgard.com/?id=-1534175924.

[۱۱۲] رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «در حالیکه رهبر ایران دستور بازشماری آراء را می‎دهد، اعتراضات افزایش می‎یابد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Defiance Grows as Iran’s Leader Sets Vote Review, New York Times] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/16/world/middleeast/16iran.html?_r=1.

[۱۱۳] «راهپیمایی حامیان موسوی برگزار شد»، خبرگزاری فارس، ۲۵ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8803250654.

[۱۱۴] مقاله صیام دوست، رک. زیرنویس ۷۵. «در منازعات انتخاباتی، مردم معترض برای موسوی راهپیمایی می‎کنند»، آسوشیتد پرس [Protestors Rally for Mousavi in Election Dispute, Associate Press] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.msnbc.msn.com/id/31365097/ [از این به بعد: «راهپیمایی برای موسوی»].

[۱۱۵] راهپیمایی برای موسوی، رک. زیرنویس ۱۱۴.

[۱۱۶] «گزارشهایی از تظاهرات دوشنبه، ۲۵ خرداد»، پیک ایران، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.peykeiran.com/Content.aspx?ID=2345.

[۱۱۷] راهپیمایی برای موسوی، رک. زیرنویس ۱۱۴.

[۱۱۸] «ادامه اعتراضات در تهران و شهرهای دیگر»، دویچه وله، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4330212,00.html. «در منازعات انتخاباتی، مردم معترض برای موسوی راهپیمایی می‎کنند»، آسوشیتد پرس [Protestors Rally for Mousavi in Election Dispute, Associate Press] 15 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.msnbc.msn.com/id/31365097/.

[۱۱۹] به نظر می رسد که در خرداد ۱۳۸۸ استفاده از زور در شب هنگام افزایش می‌یافت. در یکی از تظاهرات اخیر، یکی از شهود گزارش کرد که به وی درباره بیرون از خانه ماندن تا دیروقت شب اخطار شده بود، اگر چه که این اخطار مفیدی نبود: «خود نیروها می‌گفتند تا ساعت هشت نمی‌زنیم ولی ساعت هفت که از مسجد بیرون آمدیم نیروهای گارد در خیابان شریعتی شروع به ‏کتک زدن مردم کردند». «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با م. م. م.»، (۲۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۲۰] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با م. م. م.»، (۲۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۲۱] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۲۲] چندین فیلم ویدیویی درباره این حوادث بر اینترنت موجود است. برای مثال نگاه کنید به «فایل ویدیویی: شبه نظامیان با گلوله‎های واقعی به معترضان شلیک می‎کنند»، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=lFs0a6-0J5o؛ «فایل ویدیویی: تیرانداز پایگاه بسیج خیابان آزادی»، ۱۵ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=aviXWF1c0q0&feature=related.

[۱۲۳] «اغتشاش سازماندهی شده و ۷ کشته»، واحد مرکزی خبر، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.iribnews.ir/Default.aspx?Page=MainContent&news_num=193088.

[۱۲۴] «فایل ویدیویی: شبه نظامیان با گلوله‎های واقعی به معترضان شلیک می‎کنند»، ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=lFs0a6-0J5o؛ «فایل ویدیویی: تنها ویدیوی موجود از تیرانداز پایگاه بسیج خیابان آزادی»، ۱۵ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=aviXWF1c0q0&feature=related.

[۱۲۵]  همان.

[۱۲۶]  «فایل ویدیویی: حمله بسیجیها به مردم پس از انتخابات در میدان آزادی»، ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=BeJLbn9Vs_Q.

[۱۲۷] «فهرست جان‎باختگان شناسایی شده به ۷۸ نفر رسید»، اخبار هرانا، ۶ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/2610.aspx.

[۱۲۸] همان.

[۱۲۹] نادر کریمی، «تیرانداز بسیجی داوود صدری را کشت»، روز آنلاین، [Basiji Shooter Killed Davoud Sadri, Rooz Online] 1 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/august/01//Basiji-shooter-killed-davoud-sadri.html.

[۱۳۰] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۳۱] «مادرم هیچ وقت مرگ کیانوش را باور نمی‎کند»، رادیو فردا، ۲۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/articleprintview/1802961.html.

[۱۳۲] «یک پسرم زیر خاک است و دیگری در زندان»، روز آنلاین، [My One Son is Burried and the Other is in Prison, Rooz Online] 10 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/december/10//my-one-son-is-buried-and-the-other-is-in-prison.html.

[۱۳۳] لیست نوروز، رک. زیرنویس ۸۵.

[۱۳۴] همان.

[۱۳۵] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ف. آ.»، (۲۲ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۳۶] لیست نوروز، رک. زیرنویس ۸۵.

[۱۳۷] «حسین اختر زند، قربانی دیگری از خشونتهای پس از انتخابات»، صدای حقوق بشر ایران [Hossein Akhtarzand, Another Victim of the Post-Election Violence, Iran Human Rights Voice] 21 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.ihrv.org/inf/?p=2642.

[۱۳۸] نازیلا فتحی، «اعتراض‌کنندگان با تلاشهای حکومت ایران برای مخفی کردن ناآرامیها مبارزه می‎کنند»، نیویورک تایمز [Protestors Defy Iranian Efforts to Cloak Unrest, New York Times] 17 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/18/world/middleeast/18iran.html.

[۱۳۹] «بیانیه وزارت امور خارجه در واکنش به رسانه‎های غربی»، کیهان، ۲۸/۳/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://kayhannews.ir/880328/3.HTM#other300.

[۱۴۰] «ایران رسانه‌های خارجی را از تهیه گزارش از خیابانها منع می‌کند»، آسوشیتد پرس [Iran Bars Foreign Media from Reporting on Streets, Associated Press] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/feedarticle/8560894.

[۱۴۱] «مخالفین ایران به اعمال فشار ادامه می‌دهند»، اخبار بی‎بی‎سی [Iran Opposition Keeps up Pressure, BBC News] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی درhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/8103577.stm.

[۱۴۲] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۴۳] «هزاران تن از حامیان موسوی به طرف ساختمان تلویزیون حرکت می‌کنند»، رویتر [Thousands of Mousavi Supporters Head for TV Building, Reuters] 16 ژوئن ۲۰۰۹،  قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSTRE55F54020090616.

[۱۴۴] «مخالفین ایران به اعمال فشار ادامه می‌دهند»، بی‌بی‌سی [Iran Opposition Keeps up Pressure, BBC] 16 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8103577.stm.

[۱۴۵] لیست نوروز، رک. زیرنویس ۸۵.

[۱۴۶] فرناز فصیحی، «در حالیکه تظاهرات عظیم ادامه دارد، حکومت ایران اصلاح‎طلبان را دستگیر می‌کند»، وال استریت ژورنال [Iran Arrests Reformers as Huge Protests Continue, Wall Street Journal] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://online.wsj.com/article/SB124523854750623001.html.

[۱۴۷] «معترضان ایرانی اکثراً در برابر اخطارهای دولت روحیه خود را حفظ کرده‌اند»، سی‎.ان.‎ان [Iranian Protesters Mostly Unfazed by Government Warnings, CNN] 17 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.cnn.com/2009/WORLD/meast/06/17/iran.elections.rallies/index.html.

[۱۴۸] شرن اوترمان و آلن کاول،«اعتراض‌کنندگان، با تلاشهای حکومت ایران برای مخفی کردن نا آرامی‌ها مبارزه می‌کنند»، نیویورک تایمز [Sharon Otterman and Alan Cowell, Protestors Defy Iranian Efforts to Cloak Unrest, New York Times] 17 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/18/world/middleeast/18iran.html.

[۱۴۹] «نامه سر گشاده مهندس میر حسین موسوی به شورای امنیت کشور در باره اقدامات غیر قانونی لباس شخصی ها»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/print.php?articleid=4329؛ پریسا حافظی و هاشم کلانتری، «پس از کشتار معترضان، یک روز عزای عمومی در ایران اعلام می شود»، رویتر [Iran Set for a Day of Mourning after Protest Deaths, Reuters] 17 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/idUSTRE55F54520090617.

[۱۵۰] «بیانیه جدید میرحسین موسوی: پنجشنبه با نماد سوگواری تجمع و تظاهرات کنید»، هم میهن، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://hammihannews.com/news/4779. نازیلا فتحی و مایکل اسلکمن، «در حالیکه رویاروییها شدیدتر می‎شود، مسیر ایران هنوز نامشخص است»، نیویورک تایمز [Nazila Fathi and Michael Slackman, As Confrontation Deepens, Iran’s Path Is Unclear, New York Times] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/19/world/middleeast/19iran.html.

[۱۵۱] نازیلا فتحی و مایکل اسلکمن، «در حالیکه رویاروییها شدیدتر می‌شود، مسیر ایران هنوز نامشخص است»، نیویورک تایمز [Nazila Fathi and Michael Slackman, As Confrontation Deepens, Iran’s Path Is Unclear, New York Times] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/19/world/middleeast/ 19iran.html.

[۱۵۲] همان.

[۱۵۳] ایان بلک و سعید کمالی دهقان، «انتخابات ایران: شورای نگهبان قرار است به ادعاهای تقلب در انتخابات رسیدگی نماید»، گاردین [Ian Black and Saeed Kamali Dehqan, Iran Elections: Guardian Council to Examine Vote-Rigging Claims, Guardian] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/jun/18/iran-protest-mourning؛ «روحانیون ایران برای راهپیمایی به طرفداری از موسوی برنامه‎ریزی می‎کنند»، پرس تی وی [Iran Clerics Schedule Pro-Mousavi Rally, Press TV] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail/98410.htm?sectionid=351020101.

[۱۵۴] «تظاهرات مجدد مخالفین ایرانی در تهران»، آژانس فرانس پرس [Iran Opposition Rallies again in Tehran, Agence France-Presse] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://rawstory.com/news/afp/Iran_opposition_rallies_again_in_Te_06182009.html. همچنین نگاه کنید به «تجمع عظیم مخالفان در تهران، لغو تظاهرات جمعه»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۸ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090618_si_ir88_friday_ noprotest.shtml. «در حالیکه ایران بزرگترین زندان روزنامه نگاران در جهان می‌شود سرکوب همچنان افزایش می‌یابد»، سازمان گزارشگران بدون مرز [Repression Stepped Up Yet Again as Iran Becomes the World’s Biggest Prison for Journalists, Reporters Without Borders] 21 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.rsf.org/spip.php?page=article&id_article=33474.

[۱۵۵] «شورای ایران به موسوی درباره راهپیماییها اخطار می‎دهد»، پرس تی‌وی [Iran Council Warns Mousavi Against Rallies, Press TV] 20 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail/98558.htm?sectionid=351020101.

[۱۵۶] همان.

[۱۵۷] «هشدار آیت‎الله خامنه‎ای در مورد ادامه تظاهرات خیابانی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۳۰ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090619_he_ir88_khamenei.shtml؛ و «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). نازیلا فتحی، «رهبر عالیرتبه ایران هر گونه امیدی را برای رسیدن به مصالحه از بین برد» ، نیویویرک تایمز [Iran’s Top Leader Dashes Hopes for a Compromise, New York Time] 19 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/20/world/middleeast/20iran.html؛ «دو کاندیدای معترض نماینده معرفی نکردند، شورای نگهبان رأساً بازشماری کرد»، خبرگزاری فارس، ۱۰ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8804100052.

[۱۵۸] نگاه کنید به قرآن، سوره الجمعه، آیات ۹-۱۰؛ «اهمیت نماز جمعه»، حوزه نت، قابل دسترسی در http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?LanguageID=1&id=60488&SubjectID=59952؛ «جایگاه و ویژگیهای نماز جمعه»، رسالت، ۲۷ ژوییه ۲۰۰۶، قابل دسترسی در http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1153718.

[۱۵۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). نازیلا فتحی، «رهبر عالیرتبه ایران هر گونه امیدی را برای رسیدن به یک مصالحه از بین برد»، نیویویرک تایمز [Iran’s Top Leader Dashes Hopes for a Compromise, New York Time] 19 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/06/20/world/middleeast/20iran.html.

[۱۶۰]«بیانات مهم رهبر معظم انقلاب در خطبه‌های نماز جمعه پیرامون انتخابات»، جمهوری اسلامی، ۳۰/۳/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.jomhourieslami.com/1388/13880330/.

[۱۶۱] با توجه به معنی مطالب خطبه، سازمان عفو بین‌الملل اخطار کرد که رهبر ایران «اجازه اعمال خشونت را برای سرکوب مردمی که نسبت به نتایج انتخابات کشور اعتراض می‌کنند، به پلیس داده است.»،  سازمان عفو بین الملل، «رهبر عالیرتبه ایران خشونت پلیس در سرکوب معترضان را مجاز می‌شمارد» [Amnesty International, Iran’s Supreme Leader Condones Violent Police Crackdown on Protestors] ۱۹ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/iran-supreme-leader-condones-violent-police-crackdown-on-protesters-20090619.

[۱۶۲] «تظاهرکنندگان به انجام راه پیماییهای غیرقانونی در تهران دست می‌زنند»، پرس تی‌وی [Protestors Stage Illegal Rally in Tehran, Press TV] 20 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=98606§ionid=351020101.

[۱۶۳] «خرابکاران مسلح در تهران مردم غیرنظامی را کشتند»، پرس تی وی [Protestors Stage Illegal Rally in Tehran, Press TV] 22 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی درhttp://www.presstv.com/detail.aspx?id=98746§ionid=351020101 [از این به بعد: «خرابکاران مسلح»]. نگاه کنید به «ده کشته و یکصد زخمی در درگیریهای دیروز تهران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۳۱ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090621_ka_ir88_tehran_clashes.shtml.

[۱۶۴] «پلیس ایران با تظاهر کنندگان درگیر می شود»، بی‌بی‌سی [Iran Police Clash with Protestors, BBC]، ۲۰ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8110582.stm.

[۱۶۵] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۶۶] «پلیس ایران با تظاهرکنندگان درگیر می‌شود»، بی‎بی‎سی [Iran Police Clash with Protestors, BBC] 20 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8110582.stm.

[۱۶۷] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با پ. ر. ق.»، (۲۱ ژوییه ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۶۸] «پلیس ایران با تظاهرکنندگان درگیر می‎شود»، بی‎بی‎سی [Iran Police Clash with Protestors, BBC] 20 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8110582.stm.

[۱۶۹] لیست نوروز، رک. زیرنویس ۸۵.

[۱۷۰] «فایل ویدیویی: تیراندازی بسیج به غیرنظامیان»، ۲۵ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=srzMo4Zatcg&feature=PlayList&p=BBE591B85F04F82A&index=43.

[۱۷۱] پرستو سپهری، «برادرم فقط هجده سال داشت»، روز آنلاین [My Brother Was Only 18, Rooz Online] 1 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/interview/interview/article/2009/july/01//my-brother-was-only-18.html.

[۱۷۲] فرناز فصیحی، «خانواده ایرانی درباره علت مرگ پسرشان می‎پرسند»، وال استریت ژورنال [Son’s Death Has Iranian Family Asking Why, Wall Street Journal]، ۲۳ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://online.wsj.com/article/SB124571865270639351.html.

[۱۷۳] مصاحبه بی‎بی‎سی با میلاد هاشم‎زاده درباره «اطلاعات تازه در مورد کشته شدن مسعود هاشم‌زاده»، بی‎بی‎سی فارسی، ۳۰ تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090721_nm_iran_hashemzadeh.shtml.

[۱۷۴] همان.

[۱۷۵] همان.

[۱۷۶] همان.

[۱۷۷] برزو درگاهی، «دوستان خانوادگی ندا، زن ایرانی که کشته شدنش در ویدیو دیده شد، در سوگ او می‌نشینند»، لس آنجلس تایمز [Borzou Daragahi, Family, Friends Mourn ‘Neda,’ Iranian Woman who Died on Video, Los Angeles Times] 23 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-iran-neda23-2009jun23,0,366975,full.story.

[۱۷۸] همان.

[۱۷۹] نگاه کنید به مصاحبه با آرش حجازی در «پزشک ایرانی از مرگ ندا تعریف می‎کند»، بی‌بی‌سی [Iran Doctor Tells of Neda’s Death, BBC] 25 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8119713.stm.

[۱۸۰] همان.

[۱۸۱] نگاه کنید به «ویدیوی جان باختن ندا آقا سلطان» در صفحه خشونتهای انتخابات ۲۰۰۹ در وبسایت مرکز اسناد حقوق بشر ایران، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/English/videos2.htm.

[۱۸۲] همان.

[۱۸۳] نگاه کنید به «مصاحبه با آرش حجازی» در «پزشک ایرانی از مرگ ندا تعریف می‎گوید»، بی بی سی [Iran Doctor Tells of Neda’s Death, BBC] 25 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8119713.stm.

[۱۸۴] برزو درآگاهی، «دوستان و خانواده ندا، زن ایرانی که کشته شدنش در ویدیو دیده شد، در سوگ او می‎نشینند»، لس آنجلس تایمز [Borzou Daragahi, Family, Friends Mourn ‘Neda,’ Iranian Woman who Died on Video, Los Angeles Times] 23 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-iran-neda23-2009jun23,0,366975,full.story.

[۱۸۵] نگاه کنید به «فایل ویدیویی: مصاحبه صدای آمریکا با آرش حجازی»، ۲۷ ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=hYJJKVPtLOk.

[۱۸۶] همان.

[۱۸۷] «زنی که در ویدیو کشته شد توسط شبه نظامیان هدف قرار گرفته بود»، بی‎بی‎سی [Death Video Woman ‘Targeted by Militia’, BBC] 22 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8113552.stm.

[۱۸۸] «کاسپین ماکان: هنوز نمی‌توانم باور کنم. هنوز هم فکر می‌کنم دوباره ندا را خواهم دید»، گاردین [Caspian Makan: ‘I Cannot Believe it Yet. I Still Think I Will See Neda Again,’ Guardian] 15 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/nov/15/iran-neda-caspian-makan-interview.

[۱۸۹] «اینترپل به دنبال دستگیری شاهد قتل نداست»، پرس تی‌وی [Interpol Hunting for Witness of Neda’s Death, Press TV] 1 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=99571§ionid=351020101.

[۱۹۰] «رئیس پلیس ایران می‌گوید گفته‌ مرتبط با اینترپل اشتباه برداشت شده»، پرس تی‎وی [Iran Police Chief Says Interpol Remarks Distorted, Press TV] 6 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=99938§ionid=351020101.

[۱۹۱] «پزشک ایرانی آرش حجازی که سعی کرد جان ندا سلطان را نجات دهد از زخمهایی می‌گویند که هرگز شفا نخواهد یافت»، تایمز آنلاین [Iranian Doctor Arash Hejazi who Tried to Rescue Neda Soltan Tells of Wounds that Never Heal, Times Online] 13 نوامبر ۲۰۰۹،  قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article6913273.ece.

[۱۹۲] «بسیج درخواست استرداد حجازی را می‌کند»، پرس تی‌وی [Basij Calls for Hejazi’s Extradition, Press TV] 11 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=110991§ionid=351020101.

[۱۹۳] «ایران بورسیه تحصیلی دانشگاه آکسفورد که زمینه سیاسی دارد را محکوم می‌نماید»، ایرنا [Iran Condemns Oxford University’s politically Motivated Scholarship, IRNA] 10 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/En/View/FullStory/?NewsId=783122&IdLanguage=3؛ «نامه سفارت جمهوری اسلامی ایران به پروفسور پل مدن، رییس کالج کویینز در دانشگاه آکسفورد»، تایم آنلاین [Letter of the Embassy of Islamic Republic of Iran to Prof. Paul Madden, Provost of the Queens College at Oxford University, Time Online] قابل دسترسی در http://extras.timesonline.co.uk/pdfs/letter1.jpg.

[۱۹۴] نگاه کنید به  «نامه سفارت جمهوری اسلامی ایران به پروفسور پاول مدن، رییس کالج کویینز در دانشگاه آکسفورد»، تایم آنلاین [Letter of the Embassy of Islamic Republic of Iran to Prof. Paul Madden, Provost of the Queens College at Oxford University, Time Online]، قابل دسترسی در http://extras.timesonline.co.uk/pdfs/letter1.jpg.

[۱۹۵] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۱۹۶] «تظاهرکنندگان به انجام راه پیماییهای غیرقانونی در تهران دست می‎زنند»، پرس تی‌وی [Protestors Stage Illegal Rally in Tehran, Press TV] 20 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=98606§ionid=351020101.

[۱۹۷] خرابکاران مسلح، رک. زیرنویس ۱۶۳. پرس تی‌وی همچنین گزارش کرد که خرابکاران یک مسجد و چند ساختمان دیگر را نیز به آتش کشیدند.

[۱۹۸] «جزییات بمبگذاری در حرم امام»، خبرگزاری فارس، ۳۰ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8803301162.

[۱۹۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۰۰] خرابکاران مسلح، رک. زیرنویس ۱۶۳.

[۲۰۱] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، ( ۱۸ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۰۲] «گزارش درگیری‌های روز ۱۸ تیر در تهران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۸ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090709_ba-ir88-protests-tehran-uni.shtml؛ «پلیس ایران طرفداران اصلاحات را متفرق می‌سازد – از قول یک شاهد»، رویتر [Iran Police Disperse Pro-Reformists – Witness, Reuters] 9 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/idUSL9616401.

[۲۰۳] «در کهریزک آب را می‌لیسیدیم»، روز آنلاین، ۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/2009/july/29//-7d123bfc2d.html.

[۲۰۴] «قتل عمد حداقل سه نفر در کهریزک محرز شد»، پویداد، ۲۸ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/801.php.

[۲۰۵] آنها عبارت بودند از محسن روح‌الامینی، امیر جوادی‌فر، و محمد کامرانی. به بخش ۳.۱ این گزارش مراجعه کنید.

[۲۰۶] «فرمانده ناجا: هیچ بازداشتی در اختیار ما نیست»، سهام نیوز، ۱۹ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemademelli.ir/published/0/00/50/5093/  (تاریخ دسترسی: ۲۳ مرداد ۱۳۸۸).

[۲۰۷] «دختر رفسنجانی در ایران دستگیر شد»، ایندیا تایمز [Rafsanjani’s Daughter Arrested in Iran, India Times] 21 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://timesofindia.indiatimes.com/world/middle-east/Rafsanjanis-daughter-arrested-in-Iran/articleshow/4683868.cms؛ «احمدی‌نژاد به دنبال به دادگاه کشیدن بعضی از افراد مقتدر می‌باشد»، پرس تی‌وی [Ahmadinejad Wants Certain Power-Holders in Court, Press TV] 17 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/detail.aspx?id=103803.

[۲۰۸] « رئیس پلیس تهران: تظاهرکنندگان بیشتری بازداشت شدند»، پرس تی‎وی [More Protestors Detained: Tehran Police Chief, Press TV] 27 تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=101036§ionid=351020101.

[۲۰۹] «فیلم و متن کامل نماز جمعه تیرماه به امامت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی»، وبسایت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۲۸ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hashemirafsanjani.ir/?type=dynamic&lang=1&id=1570.

[۲۱۰] «پاسخ صدا و سیما به منتقدین درباره سانسور خطبه‌های هاشمی»، آفتاب، ۳۰ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.aftab.ir/news/2009/jul/21/c5c1248161189_art_culture_media_tv.php.

[۲۱۱] «در تهران به دنبال نماز جمعه تظاهرات به راه افتاد»، پرس تی‎وی [In Tehran, Protests Follow Friday Prayer, Press TV] 17 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=100935§ionid=351020101.

[۲۱۲] «رئیس پلیس تهران: تظاهرکنندگان بیشتری بازداشت شدند»، پرس تی‎وی [More Protestors Detained: Tehran Police Chief, Press TV] 18 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=101036§ionid=351020101.

[۲۱۳] « یک شاهد: پلیس ایران بسیاری از تظاهرکنندگان تهران را بازداشت کرده است»، رویتر [Iran Police Detain Many Tehran Protesters: Witness, Reuters] 21 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/idUSTRE56K3YH20090721؛  رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «احمدی‌نژاد پس از انتخابات مجدد به طور فزاینده‎ای آسیب‎پذیر به‎نظر می‎رسد»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Ahmadinejad Seen as Increasingly Vulnerable Since Re-election, New York Time] 26 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/07/27/world/middleeast/27iran.html.

[۲۱۴] درمذهب شیعه روزهای مهم عزاداری برای وفات عبارتند از روز وفات و روزهای سوم، هفتم و چهلم پس از وفات.

[۲۱۵] «در ایران پلیس با عزاداران قربانیان پس از رأی‌گیری درگیر می‌شود»، پرس تی‏وی [In Iran, Police Clash with Mourners of Post-Vote Victims, Press TV] 30 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=102035.

[۲۱۶] «مجوز برای برپایی تجمع یا برگزاری مراسم صادر نشده است»، شبکه خبری جمهوری اسلامی ایران، ۶ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irinn.ir/Default.aspx?TabId=15&nid=147233؛ «در خیابانهای تهران خشونت در می‎گیرد»، واشنگتن پست [Violence Breaks Out on Streets of Tehran, Washington Post] 30 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/07/30/AR2009073000291.html.

[۲۱۷] «در روز سوگواری، پلیس ایران ۵۰ تظاهر کننده را دستگیر می‎کند»، پرس تی‎وی [On Mourning Day, Iranian Police Arrests 50 Protestors, Press TV] 31 ژوییه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=102105§ionid=351020101.

[۲۱۸] همان.

[۲۱۹] «فشارهای سیاسی موجب لغو مراسم شبهای احیا در مرقد امام خمینی شد»، پارلمان نیوز، ۱۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=3223.

[۲۲۰] «حامیان کودتا از برگزاری مراسم یادبود آیت‎الله طالقانی هم جلوگیری کردند»، موج سبز آزادی، ۱۶ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/27173. طالقانی از رهبران مخالفان شاه و از مؤسسین نهضت آزادی بود.

[۲۲۱] «مراسم سالگرد شهید اشرفی اصفهانی لغو شد»، موج سبز آزادی، ۲۲ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://mowjcamp.com/article/id/47681؛ «نماز عید فطر هم در مصلی لغو شد»، سلام نیوز، ۱۴ شهریور ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در http://salaamnews.ir/ShowNews.php?8378. آیت‎الله اصفهانی یکی از دستیاران برجسته آیت‎الله خمینی بود که در سال ۱۳۶۱ توسط مجاهدین خلق ترور شد.

[۲۲۲] در سال ۱۳۵۸ آیت‎الله خمینی مسلمانان سراسر جهان را دعوت کرد تا در آخرین جمعه ماه رمضان برای ابراز اتحاد با فلسطینیان در یک راهپیمایی شرکت کنند (قدس نام عربی بیت المقدس است). نگاه کنید به «روز جهانی قدس»، اسلامیک دایجست [The universal Day of Quds, Islamic Digest]،  قابل دسترسی در http://www.islamicdigest.net/v7core/editorial-the-universal-day-of-quds-14282007/

[۲۲۳] ناصر کریمی، «هزاران نفر در تظاهرات مخالفان ایران راهپیمایی می‎کنند»، ا.بی.سی. نیوز [Thousands March in Iran Opposition Protests, ABC News] 18 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://abcnews.go.com/print?id=8608799.

[۲۲۴] «اخلالگران در راهپیمایی روز قدس با برخورد فرزندان غیور ملت مواجه خواهند شد»، خبرگزاری فارس، ۲۶ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8806260664؛ «راهپیمایی ایرانیان در روز قدس»، الجزیره [Iranians rally on ‘al-Quds Day’, Aljazeera] 18 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2009/09/200991875246806121.html.

[۲۲۵] ناصر کریمی، «هزاران نفر در تظاهرات مخالفان ایران راهپیمایی می‎کنند»، ا.بی.سی. نیوز [Thousands March in Iran Opposition Protests, ABC News] 18 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://abcnews.go.com/print?id=8608799.

[۲۲۶] «در راهپیمایی عظیم ایران برخوردهایی در می‎گیرد»، بی‎بی‎سی [Clashes Erupt at Iran’s Mass Rally, BBC] 18 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8262273.stm.

[۲۲۷] «پس از روز قدس پلیس ایران می‎گوید چندین نفر دستگیر شده‎اند»، پرس تی‎وی [After Quds Day, Iran Police Say ‘Several’ Arrested, Press TV] 19 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=106618§ionid=351020101.

[۲۲۸] «دانشجویان ایرانی تظاهرات ضد دولتی برپا می‎کنند: به نقل از وبسایت»، رویتر [Iran Students Hold Anti-Government Protest: Website, Reuters] 28 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://in.reuters.com/articlePrint?articleId=INTRE58R4DS20090928؛ نازیلا فتحی، «مقامات در ایران ۱۸ دانشجو را دستگیر می‎کنند»، نیویورک تایمز [Authorities in Iran Arrest 18 Students, New York Times] 3 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/10/03/world/asia/03iran.html.

[۲۲۹] «آیت‎الله جنتی در خطبه‎های نماز جمعه تهران»، جمهوری اسلامی، ۲۵/۷/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.jomhourieslami.com/1388/13880725/index.html؛ «روحانیون ایران علیه راهپیماییهای برنامه‎ریزی شده مخالفان اخطار می‎دهند»، سیاتل تایمز [Iran Cleric Warns Against Planned Opposition Rally, Seattle Times] 16 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://seattletimes.nwsource.com/html/nationworld /2010078320_apmliran.html؛ «احمدی‎نژاد به کدام حمایتها چشم دوخته»، روز آنلاین، ۲۱ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/2009/june/11//-e177fa1f4d.html.

[۲۳۰] «روحانیون ایران علیه راهپیماییهای برنامه‎ریزی شده مخالفان اخطار می‎دهند»، سیاتل تایمز [Iran Cleric Warns Against Planned Opposition Rally, Seattle Times] 16 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://seattletimes.nwsource.com/html/nationworld /2010078320_apmliran.html.

[۲۳۱] «برخورد با هرگونه تجمع غیرقانونی در روز ۱۳ آبان»، خبرگزاری مهر، ۱۰ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail. aspx?pr=s&query=%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86&NewsID=975019؛ «ایران اخطار می‎کند هرگونه تظاهرات مخالفان را سرکوب خواهد کرد»، آژانس فرانس پرس [Iran Warns of Crackdown on Any Opposition Protest, Agence France-Presse] 1 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iZtE16AUy-AOidK-YtcGCh5ESalw.

[۲۳۲] «پلیس محل راهپیمایی علیه آمریکا در تهران را تعیین می‎کند»، پرس تی‎وی [Police Set Location for Tehran Anti-US Rally, Press TV] 3 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id= 110313§ionid=351020101.

[۲۳۳] «همسر موسوی اصرار می‏ورزد: زنان زندانی ایران را آزاد کنید»، رویتر [Release Jailed Iranian Women, Mousavi’s Wife Urges, Reuters] 3 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/ idUSTRE5A20PN20091103.

[۲۳۴] «تظاهرات مخالفان در سالروز اشغال سفارت آمریکا»، پرس تی‌وی [Opposed Rallies on US Embassy Takeover Anniversary, Press TV] 4 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id= 110449§ionid=351020101.

[۲۳۵] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، (۱۸ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۳۶] همان

[۲۳۷] همان.

[۲۳۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با آ. د. د.»، (۲۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۳۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ن. آ.»، (۱۳ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۴۰] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، (۱۸ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۴۱] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با س. گ.»، (۲۵ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۲۴۲] «جزییاتی از ممانعت گارد یگان ویژه از تداوم حضور کروبی در میان مردم»، راه سبز، ۱۳ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/3560/.

[۲۴۳] «لباس شخصیها مانع خروج میرحسین از فرهنگستان شدند»، پارلمان نیوز، ۱۳ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/?n=5123.

[۲۴۴] «از زمان اختلافات مربوط به انتخابات خرداد تاکنون، تعداد روزنامه‎نگاران دستگیر شده به بیش از صد نفر ‎رسیده است»، گزارشگران بدون مرز [Arrests of Journalists Since Disputed June Election Now Top 100, Reporters Without Border]  5 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.rsf.org/spip.php?page=article&id_article=34918.

[۲۴۵] «سه خبرنگار رسانه‎های خارجی بازداشت شدند»، خبرگزاری فارس، ۱۵ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8808150392؛ «دادستان تهران، سه تبعه خارجی بازداشت شده در روز ۱۳ آبان آزاد شدند»، ایرنا، ۱۵ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=775365.

[۲۴۶] «پلیس تهران با خانواده‎های بازداشت‎شدگان درگیر می‎شود»، رادیو زمانه [Tehran Police Clashes with Families of Detainees, Radio Zamaneh] 5 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.zamaaneh.com/enzam/2009/11/tehran-police-clashes-wit.html.

[۲۴۷] «ایران می‎گوید بیش از یکصد نفر در تظاهرات ضدآمریکایی دستگیر شدند»، کمیسریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان [Iran Says Over 100 People Detained at Anti-U.S. Rally, UNHCR] 7 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.unhcr.org/refworld/country,,,,IRN,,4af82edb8,0.html.

[۲۴۸] «آذر ماه، یادآور مبارزات جنبش دانشجویی ایران»، موج سبز آزادی، ۲ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/66615  (تاریخ دسترسی: ۹ آذر ۱۳۸۸).

[۲۴۹] «ایران: رهبر اصلی دانشجویان دستگیر شد»، پیوند [Iran: Top Student Leader Arrested, Payvand] 12 آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.payvand.com/news/09/dec/1025.html.

[۲۵۰] «بازداشت بیش از ده نفر از مادران عزادار»، تغییر برای برابری، ۱۴ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.signforchange.info/spip.php?article5110.

 [251]«خشونت تمام عیار در مقابل اعتراضات مسالمت آمیز ۱۶ آذر»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۱۶ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://hra-news.org/news/10162.aspx؛ رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «دانشجویان ایرانی با پلیس درگیر می‌شوند»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Iranian Students Clash With Police, New York Time] 8 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/12/08/world/middleeast/08iran.html.

 [252]«درگیری در دانشگاه بوعلی همدان»، فرارو، ۱۶ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://fararu.com/vdcepz8x.jh8poi9bbj.html؛ همچنین نگاه کنید به «فایل ویدیویی: یک دانشجو در دانشگاه همدان توسط یک شبه نظامی بسیجی از طبقه دوم به پایین پرت می‌شود»، ۷ دسامبر ۲۰۰۹،  قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=Kl1wct1eh_M.

[۲۵۳] «مجید توکلی عضو انجمن اسلامی پلی تکنیک بازداشت شد»، خبرگزاری دانشگاه امیرکبیر، ۱۶ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.autnews.es/node/4809  (تاریخ دسترسی: ۱۶ آذر ۱۳۸۸).

 [254]«یک پسرم زیر خاک است و دیگری در زندان»، روز آنلاین، [My One Son is Burried and the Other is in Prison, Rooz Online] 10 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/december/10//my-one-son-is-buried-and-the-other-is-in-prison.html.

[۲۵۵] «در جریان آشوبهای ۱۶ آذر ۲۰۴ نفر بازداشت شدند»، ایرنا، ۱۷ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=831304.

[۲۵۶] «انتقاد از پخش فیلم تلویزیونی اهانت به  عکس آیت‎الله خمینی»، بی‎بی‎سی فارسی، ۲۰ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/12/091211_he_ir88_khomeini_pix.shtml.

[۲۵۷] «تصمیم مشترک مهدی کروبی و میرحسین موسوی: درخواست مجوز راهپیمایی»، کلمه، ۲۳ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.kaleme.org/1388/09/23/klm-5615.

[۲۵۸] «سبزها همچنان در انتظار مجوز راهپیمایی»،راه سبز، ۲۶ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/5581/.

[۲۵۹] آیت‌الله علی سیستانی در نامه تسلیتی که به پسر منتظری و دیگر علاقمندان وی نوشت، از او به عنوان «فقیه عالیقدر» یاد نمود. «بیانیه معظم له به مناسبت ارتحال حضرت آیت‎الله منتظری، قدس سره»، وبسایت رسمی آیت‎الله العظمی سیستانی، ۲۹ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.sistani.org/local.php?modules=extra&eid=2&sid=144. در روز وفات وی، آیات عظام گلپایگانی، اردبیلی و صانعی به علاوه چند آیت‌الله میانه‎رو دیگر برای ادای احترام به منزل منتظری رفتند. «تسلیت مراجع و علماء به بیت مرحوم آیت‎الله منتظری»، خبرگزاری مهر، ۲۹ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1003848؛ حتی رهبر ایران در نامه تسلیتی که تا حدی حالت بی‎اعتنایی داشت از او به عنوان «فقیه بزرگوار و متبحر و استادی برجسته» نام برد. «به مناسبت درگذشت آیت‎الله منتظری رهبر ایران پیام تسلیت ارسال می‎دارد»، پرس تی وی [Leader Offers Condolences over Ayatollah Montazeri’s Death, Press TV] 20 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=114219§ionid=351020101.

[۲۶۰] نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «فتوای مرگبار: قتل عام زندانیان ۱۳۶۷ ایران»، صص.۶۰-۶۱ (۱۳۸۸)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/Reports.htm.

[۲۶۱] «از مراسم تشییع روحانی دگراندیش ایرانی، درگیریهایی گزارش شده است»، بی‎بی‎سی [Clashes Reported at Funeral of Iranian Dissident Cleric, BBC] 21 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8423794.stm؛ برای دیدن فیلمهای ویدیویی از شهرهای مختلف و در وبسایتهای گوناگون، نگاه کنید به «آخرین اخبار ایران، تظاهرات به یاد منتظری»، ایندورینگ آمریکا [Latest Iran News, Demonstration in Memory of Montazeri, Enduring America] 20 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://enduringamerica.com/2009/12/20/latest-iran-video-demonstrations-in-memory-of-montazeri-20-december/.

[۲۶۲] «بازداشت جمعی از فعالان سیاسی در راه عزیمت به قم»، رویداد، ۳۰ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/829.php.

[۲۶۳] «از مراسم تشییع روحانی دگراندیش ایرانی، درگیری هایی گزارش گردیده است»، بی‌بی‌سی [Clashes Reported at Funeral of Iranian Dissident Cleric, BBC] 21 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/8423794.stm.

[۲۶۴] «تعرض به بیت آیت‎الله منتظری»، هم میهن، ۳۰ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hammihannews.com/news/8097.

[۲۶۵] آیت الله طاهری، یکی از دستیاران سابق و نزدیک به آیت‏الله خمینی است که در اعتراض به سیاستهای رژیم در سال ۱۳۸۱ از سمت امامت جمعه اصفهان استعفاء داد. «نامه سرگشاده و استعفای آیت‏الله طاهری از شهر اصفهان»، دانشجو، [The Public Letter and Resignation of Ayatollah Taheri of Esfahan City, Daneshjoo] 10 اوت ۲۰۰۲، قابل دسترسی در http://www.daneshjoo.org/article/publish/printer_20.shtml.

[۲۶۶] «حمله لباس شخصیها به مقلدان و علاقمندان آیت‏الله منتظری در اصفهان»، پارلمان نیوز، ۲ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=6554؛ «حمله گسترده نیروهای امنیتی به مراسم ختم آیت‏الله منتظری در اصفهان»، نوروز نیوز، ۲ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://norooznews.info/news/15792.php.

[۲۶۷] «حمله لباس شخصیها به مقلدان و علاقمندان آیت‏الله منتظری در اصفهان»، پارلمان نیوز، ۲ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=6554.

[۲۶۸] «محاصره بیت آیت‎الله طاهری توسط نیروهای امنیتی»، راه سبز، ۲ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/6082/؛ «فرزند آیت‎الله طاهری بازداشت شد»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hranews.info/news/PNews.aspx?request=11195. محمد طاهری با نوه آیت‎الله خمینی ازدواج کرده است.

[۲۶۹] «کل یومٍ عاشورا و کل ارضٍ کربلا»، عاشورا، قابل دسترسی درhttp://www.ashura.com/.

[۲۷۰] «معترضان: کشتن مسلمانان در روز عاشورا مانند به صلیب کشیدن مسیحیان در کریسمس است»، اخبار بین المللی ا.بی.سی. [Protestors: ‘Killing Muslims on Ashura is like Crucifying Christians on Christmas’, ABC World News] 28 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://abcnews.go.com/WN/iranian-government-arrests-hundreds-tensions-mount/story?id=9436148.

[۲۷۱] «فایل ویدیویی: تاسوعای ۱۳۸۸، حمله بسیجیان وسط سخنرانی خاتمی، جماران»، ۲۶ دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=aaz5b5TNOEc.

[۲۷۲] «درگیری در تبریز، احتمال کشته شدن حداقل چهار نفر»، رویداد، ۶ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/952.php؛ «درگیری شدید شبه نظامیان با عزاداران در بابل»، رویداد، ۶ دی ۱۳۸۸۹، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/948.php؛ «حمله وحشیانه نیروهای انتظامی به عزاداران حسینی در اراک»، رویداد، ۶ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/956.php؛ «فایل ویدیویی: ایران، اصفهان، نجف آباد، اعتراضات عاشورا»، رویداد، ۶ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=ITySVDg54BM.

[۲۷۳] «مشخصات قاتل خواهرزاده میرحسین موسوی و شهدای روز عاشورا»، راه سبز، ۹ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/6703؛ همچنین نگاه کنید به ویدیوهای اعتراضات عاشورا در صفحه خشونتهای انتخابات ۱۳۸۸ مرکز اسناد حقوق بشر ایران، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/English/videos2.htm.

[۲۷۴] «بازداشت بیش از ۴۰۰ نفر در اصفهان»، راه سبز، ۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی درhttp://www.rahesabz.net/story/6558/.

[۲۷۵] «بیش از هزار نفر در تهران بازداشت شدند»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/PNews.aspx?request=11183.

[۲۷۶] «اعلام حکومت نظامی در نجف‎آباد»، گویا نیوز، ۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/12/098216.php؛ رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «گفته می شود پلیس۱۰ نفر را در تظاهرات ایران کشته است»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Police Are Said to Have Killed 10 in Iran Protests, New York Time] 28 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/12/28/world/middleeast/28iran.html.

[۲۷۷] برزو درگاهی و رامین مستقیم، «به گفته دوستان خواهرزاده موسوی، وی تهدیدهایی دریافت کرده بود»، لس آنجلس تایمز [Mousavi’s Nephew Had Received Threats, Friends Say, Los Angeles Times] 1 ژانویه ۲۰۱۰، قابل دسترسی در  http://www.latimes.com/news/nation-and-world/la-fg-iran-nephew1-2010jan01,0,2943497.story?page=1.

[۲۷۸] همان.

[۲۷۹] «فایل ویدیویی: خودروی پلیس از روی مردم رد می‎شود»، ۲۹ دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی  در http://www.youtube.com/watch?v= t6vXWXdIs0U&skipcontrinter=1.

[۲۸۰] «بولتن ویژه ایرنا: سی و هفت کشته در روز عاشورا در سراسر کشور»، راه سبز، ۸ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی  در http://www.rahesabz.net/story/6669/.

[۲۸۱] «درگیری در تبریز، احتمال کشته شدن حداقل چهار نفر»، رویداد، ۶ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/952.php.

[۲۸۲] « دادستان تهران: هفت کشته در روز عاشورا»، پرس تی‌وی [Killed on Ashura Day: Tehran Prosecutor, Press TV] 29 دسامبر  2009، قابل دسترسی  در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=  114882§ionid=351020101.

[۲۸۳] «پرس تی‎وی: هشت کشته در درگیریهای روز عاشورا»، مردمک، ۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mardomak.me/news/press_tv_says_eight_killed_in_ashoora_clashes/. دولت اعلام کرد که  15 تن کشته شده‎اند که پنج نفر آنها به وسیله تروریستها کشته شدند و ده تن دیگر متعلق به گروه‎های ضد انقلاب و ترور بودند. «در حالیکه رژیم ایران اقدام به تلافی می‎کند، تندروها جسد موسوی را توقیف کرده‎اند»، تایمز آنلاین [Hardliners Seize Mousavi Corpse as Iran Regime Hits Back, Times Online] 28 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article6969523.ece.

[۲۸۴] « دادستان تهران: هفت کشته در روز عاشورا»، پرس تی وی [Killed on Ashura Day: Tehran Prosecutor, Press TV] 29 دسامبر  2009، قابل دسترسی  در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=  114882§ionid=351020101.

[۲۸۵] «هویت یکی دیگر از شهیدان عاشورای تهران مشخص شد»، راه سبز، ۱۰ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/6810؛ «تشییع پیکر خواهرزاده موسوی برگزار شد»، کلمه، ۹ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.kaleme.org/1388/10/09/klm-6999.

[۲۸۶] «فشار دستگاه امنیتی بر مجری صدا و سیما»، راه سبز، ۱۳ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/mahin.

[۲۸۷] «فرمانده نیروی انتظامی: خودرویی که روز عاشورا مردم را زیر کرد دزدیده شده بود!»، گویا نیوز، ۹ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/12/098375.php.

[۲۸۸] «بازداشت شاهدان عینی جنایت خودروی نیروی انتظامی در عاشورای تهران»، راه سبز، ۱۸ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/khodro.

[۲۸۹] «وزیر اطلاعات بازداشت اتباع خارجی در روز عاشورا را تأیید کرد»، راه سبز، ۱۴ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/iran9.

[۲۹۰] «کاردار سفارت سوئد بعد از احراز هویت آزاد شد»، خبرگزاری فارس، ۲۰ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn= 8810201288.

[۲۹۱] «اژه‎ای از اعدام سه نفر از دستگیرشدگان عاشورا خبر داد»، راه سبز، ۱۱ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/ezheie.

[۲۹۲] «وزیر کشور: بعد از روز عاشورا اغتشاشگران حکم محارب را دارند»، ایرنا، ۱۵ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=878674.

[۲۹۳] «قانون اساسی ایران»، رک. زیرنویس ۲، مقدمه.

[۲۹۴] همان.

[۲۹۵] همان، ماده ۲۷.

[۲۹۶] همان، ماده ۴۰.

[۲۹۷] همان، ماده ۹.

[۲۹۸] ماده ۱۰ قانون فعالیت احزاب سیاسی، بازرگانی و انجمنهای اسلامی یا دیگر اقلیتهای مذهبی رسمی، نحوه عضویت و مسئولیتهای کمیسیونی را تعیین می‎کند که فعالیتهای این گروه‎ها را زیر نظر داشته باشد. کمیسیون ماده ۱۰ مزبور قانونی دارد که به موجب آن مراحل قانونی کردن گروه‎هایی را که مسئول آنها است را تعریف می‌کند. این کمیته به وسیله وزارت اطلاعات و با حضور نمایندگانی از جانب دادستان کل ایران، شورای عالی قضایی، وزارت کشور، و دو تن از اعضاء مجلس تشکیل شد.

[۲۹۹] «آیین نامه اجرایی کمیسیون اصل ۱۰ قانون فعالیت احزاب»، ۱۳۶۰، ماده ۳۰ (ایران)، قابل دسترسی در  http://iscanews.ir/fa/PrintableNewsItem.aspx?NewsItemID=312601  (تاریخ دسترسی: ۳۰ دسامبر ۲۰۰۹) [از این به بعد: « آیین نامه اجرایی کمیسیون اصل ۱۰»].

[۳۰۰] همان، مواد ۲۶-۲۸. آیین نامه اجرایی کمیسیون اصل ۱۰ دارای مرحله‎ تجدیدنظر نمی‎باشد.

[۳۰۱] همان، ماده ۳۱.

[۳۰۲] کمیته حقوق کودک، «مشاهدات نهایی کمیته حقوق کودک: جمهوری اسلامی ایران» [CRC, Concluding observations of the Committee on the Rights of the Child: Islamic Republic of Iran]، پاراگراف ۳۳، سند سازمان ملل متحد (CRC/C/15/Add.123 28 ژوئن ۲۰۰۰)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm.

[۳۰۳] ایران میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را در ۴ آوریل ۱۹۶۸ امضاء نمود و موافقت نامه مربوط به آن را بدون هیچگونه شرطی در ۲۴ ژوئن ۱۹۷۵ تصویب نمود.

[۳۰۴] «میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی» [International Covenant on Civil and Political Rights]، ماده ۲۱، ۲۳ مارس ۱۹۷۶، معاهدات سازمان ملل متحد، سری ۹۹۹، بخش ۱۷۱ [۹۹۹ U.N.T.S. 171] [از این به بعد: «میثاق حقوق مدنی»]. همچنین نگاه کنید به  «اعلامیه جهانی حقوق بشر» [Universal Declaration on Human Rights]، قطعنامه مجمع عمومی ۲۱۷(۳)، سوابق رسمی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، نشست سوم، سند سازمان ملل متحد (A/810  (1948))، ماده ۲۰:۱ [از این به بعد: «اعلامیه جهانی حقوق بشر»] («همه افراد از حق تجمع و انجمن مسالمت‎آمیز برخوردارند»)؛ سازمان ایالتهای آمریکایی، «اعلامیه حقوق و وظائف انسانی» [Declaration of the Rights and Duties of Man]، بوگوتا، کلمبیا [Bogotá, Colombia 1948]. ماده ۲۱ («همه افراد حق دارند با دیگران در یک اجتماع عمومی رسمی یا یک گردهمایی غیررسمی مسالمت‎آمیز، در ارتباط با هرگونه موضوعی که مورد علاقه مشترک آنهاست، اجتماع نمایند»)؛ کنوانسیون اروپایی محافظت از حقوق بشر و آزادیهای بنیادین، ماده ۱۱(۱) («هر فردی حق دارد آزادانه با دیگران در تجمعات و انجمنهای مسالمت‎آمیز شرکت نماید، از جمله حق تشکیل و یا پیوستن به اتحادیه‎های صنفی برای محافظت از منافع شخصی»)؛ سازمان ایالتهای آمریکایی، کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر، ماده ۱۵ («حق تجمع: حق تجمع مسالمت‎آمیز بدون حمل سلاح، به رسمیت شناخته می‎شود. در ارتباط با این حق هیچگونه محدودیتی نباید اعمال گردد مگر آنهایی که بر طبق قانون مقرر شده و در یک جامعه دموکراتیک برای حفظ امنیت ملی، امنیت مردم یا نظم عمومی، یا برای محافظت از سلامت یا اخلاق عمومی یا حقوق یا آزادی دیگران ضروری می‎باشند»).

[۳۰۵] «کیونما علیه فنلاند»[ Kivenma v. Finland]، پیام شماره ۴۱۲/۱۹۹۰، سند سازمان ملل متحد CCPR/C/50/D/412/1990، پاراگراف ۹.۲ (۲۱ مارس ۱۹۹۴)، قابل دسترسی در http://www.bayefsky.com/pdf/119_finlandvws412.pdf (این نکته را می‎پذیرد که نیاز به مطلع ساختن پلیس درباره تصمیم به برگزاری تظاهرات در یک مکان عمومی شش ساعت پیش از شروع آن، می‎تواند مطابق با محدودیتهای مجازی باشد که در ماده ۲۱ این میثاق تعیین گردیده‎اند).

[۳۰۶] «مشاهدات نهایی کمیته حقوق بشر: کنیا» [Concluding observations of the Human Rights Committee: Kenya]، سند سازمان ملل CCPR/CO/83/KEN، پاراگراف ۲۳، (۲۹ آوریل ۲۰۰۵)، قابل دسترسی در http://www.universalhumanrightsindex.org/documents/825/725/document/en/pdf/text.pdf.

[۳۰۷] نگاه کنید به « مشاهدات نهایی کمیته حقوق بشر: جمهوری قرقیزستان» [Concluding observations of the Human Rights Committee: The Kyrgyz Republic]، سند سازمان ملل متحد CCPR/CO/69/KGZ، پاراگراف ۲۲، (۲۴ ژوییه ۲۰۰۰)، قابل دسترسی در http://www.universalhumanrightsindex.org/documents/825/431/document/en/pdf/text.pdf. همچنین نگاه کنید به «مشاهدات نهایی کمیته حقوق بشر: کنیا» [Concluding observations of the Human Rights Committee: Kenya]، سند سازمان ملل متحد CCPR/CO/83/KEN، پاراگراف ۲۳. (۲۹ آوریل ۲۰۰۵)، قابل دسترسی در http://www.universalhumanrightsindex.org/documents/825/725/document/en/pdf/text.pdf.

[۳۰۸] «مشاهدات نهایی کمیته حقوق بشر: توگو» [Concluding observations of the Human Rights Committee: Togo]، سند سازمان ملل متحد CCPR/CO/76/TGO، پاراگراف ۱۸، (۲۸ نوامبر ۲۰۰۲)، قابل دسترسی در http://www.universalhumanrightsindex.org/documents/825/583/document/en/pdf/text.pdf.

[۳۰۹] «قانون بکارگیری سلاح توسط مأمورین نیروی مسلح در موارد ضروری» (1373)، ماده ۴.

[۳۱۰] «اصول اولیه استفاده از زور و سلاح گرم توسط مأموران اجرایی»، ماده ۱۳، «هشتمین کنگره سازمان ملل متحد برای پیشگیری از جنایت و طرز برخورد با متخلفان»، هاوانا، کوبا ، ۲۷ اوت تا ۷ سپتامبر ۱۹۹۰، «گزارش تهیه شده توسط دبیر کل»، (انتشارات سازمان ملل متحد، شماره فروش  E.91.IV.2)، فصل اول، بخش ب.۲، پیوست، قابل دسترسی در http://www2.ohchr.org/english/law/firearms.htm.

[۳۱۱] «آیین نامه مأموران اجرای قانون»، قطعنامه مجمع عمومی شماره ۳۴/۱۶۹، پیوست، سند سازمان ملل متحد A/Res/34/169/Annex، پیوست، ماده ۳ (۱۷ دسامبر ۱۹۷۹)، قابل دسترسی در http://www.un.org/documents/instruments/docs_en.asp?year=1970.

[۳۱۲] همان.

[۳۱۳] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). صدها فیلم ویدیویی از تظاهرات موجود و بروی اینترنت قابل دسترسی هستند که مسالمت‌آمیز بودن این تجمعات را نشان می‌دهند. برای مثال نگاه کنید به http://www.youtube.com/watch?v=GVBZQCsqdjo.

[۳۱۴] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۴-۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با شاهد م.»، (۱۷ اوت ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). علاوه بر آن تعدادی از افراد در ناآرامیهای پس از انتخابات بر اثر خوردن ضربات چاقو کشته شدند.

[۳۱۵] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. م.»، (۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ه. س.»، (۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۱۶] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم آموزگار »، (۱۰ نوامبر۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۱۷] همان.

[۳۱۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ج. ب.»، (۱۸ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ن. آ.»، (۱۳ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «ایران نسبت به پوشش خبری رسانه‌ها از روزهای تظاهرات اعتراض می‌کند»، تایم [Iran Disputes Press Coverage of Day of Protests, Time] 5 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1934907,00.html. «برخی از تظاهرکنندگان که دیگر در رویارویی با پلیس تبحر پیدا کرده‎اند توضیح دادند که به جای شستن چشم با آب، فوت کردن دود سیگار به چشمها، احساس سوزش را کاهش می‌دهد. به همین دلیل صحنه‌هایی از فوت کردن دود سیگار توسط پسران جوان در چشم خانمهای مسن یا بلعکس دیده می‌شود». همان.

[۳۱۹] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۲۰] مصاحبه بسیج، رک. زیرنویس ۳۸.

[۳۲۱] قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲، ماده ۲۲. اعلامیه جهانی حقوق بشر، رک. زیرنویس ۳۰۴، ماده ۳. میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴، ماده ۶.

[۳۲۲] «قانون مجازات اسلامی» (1379)، ماده ۲۰۵ (ایران) [از این به بعد: «قانون مجازات اسلامی ایران»]، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/iraniancodes.htm.

[۳۲۳] میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴، ماده ۶.

[۳۲۴] کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، تفسیر کلی شماره ۶، ماده ۶: حق حیات، سند سازمان ملل HRI/GEN/Rev.1، ص. ۶، پاراگراف ۱، (۲۹ ژوییه ۱۹۹۴)، قابل دسترسی در http://www.un.org/Docs/journal/asp/ws.asp?m=HRI/GEN/1/Rev.1.

[۳۲۵] «انتخابات و حوادث بعد از آن به روایت فرمانده سپاه محمد رسول الله تهران»، پارلمان نیوز، ۱۸ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در  http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=3400. «آمار تازه و متفاوت یک مقام نظامی ایران از قربانیان خشونتها»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۰ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/09/090910_si_violence_victims.shtml.

[۳۲۶] نگاه کنید به «لیست نوروز»، رک. زیرنویس ۸۵. «شهدا و مقتولین» تهران بورو [Martyred and Murdered, Tehran Bureau] 1 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/08/martyred-and-murdered.html.

[۳۲۷] «در ایران، لیست ۷۲ تن که گفته می‌شود قربانیان پس از انتخابات هستند رد شد»، پرس تی‌وی [In Iran, List of 72 Alleged Post-Vote Victims Rejected, Press TV] 6 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=105430§ionid=351020101. بسیاری معتقدند که لیست بهشتی همان لیستی است که توسط نوروز در روز جمعه ۱۳ شهریور ۱۳۸۸ منتشر شد. نگاه کنید به «لیست نوروز»، رک. زیرنویس ۸۵.

[۳۲۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با روزبه میر ابراهیمی »، (۲۵ اکتبر ۲۰۰۹).

[۳۲۹] اساسنامه رم درباره دادگاه‌های جنایی بین‌المللی ملزم می‌دارد که یک کشتار در صورتی جنایت علیه بشریت محسوب می‌شود که (۱) طی یک حمله گسترده یا سیستماتیک انجام گرفته باشد، (۲) علیه یک جمعیت غیرنظامی صورت گرفته باشد، (۳) مرتکب از ماهیت این حمله آگاه بوده باشد. اساسنامه رم، رک. زیرنویس ۶۱، ماده ۷؛ همچنین نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «فتوای مرگبار: قتل عام زندانیان ۱۳۶۷ ایران»، صص. ۶۰-۶۱ (۲۰۰۹)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/reports.htm.

[۳۳۰] «ایران به بازداشت ۴۰۰۰ تن طی ماه خرداد اعتراف می‌کند»، بی‌بی‌سی [Iran Admits 4,000 June Detentions, BBC] 11 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8195586.stm.

[۳۳۱] «بیانیه مشترک بر علیه موج جدید سرکوب و اختناق»، عصر نو، ۱۴ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=4617.

[۳۳۲] «حمید مداح شورچه، از اعضاء ستاد موسوی در مشهد کشته شد»، گویا نیوز، ۶ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/07/090434.php؛ علی شیخ الاسلامی، «ایران اخطار می‌کند که مداخله غرب اثرات منفی خواهد داشت»، بلومبرگ [Iran Warns Western Meddling Will Have Negative Impact, Bloomberg] 6 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601110&sid= aPGkuF4XOzJ8.

[۳۳۳] «افشای هویت یکی دیگر از جانباختگان جنبش سبز: امیرحسین طوفان‌پور»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۲۹ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/PNews.aspx?request=2679؛ «شهید شده و مقتول»، تهران بورو [Martyred and Murdered, Tehran Bureau] 1 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/08/martyred-and-murdered.html.

 [334]«افشای هویت یکی دیگر از جانباختگان جنبش سبز: امیرحسین طوفان‌پور»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۲۹ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/PNews.aspx?request=2679.

[۳۳۵] نگاه کنید به مصاحبه مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران با سید علی اکبر خردنژاد در «اظهارات شاهد عینی از شرایط در اوین و چگونگی مرگ امیر جوادی‌فر»، مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران [Eyewitness Account of the Conditions in Evin and How Amir Javadifar Died, Human Rights Activists in Iran] 9 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://hra-iran.net/index.php?option=com_content&view=article&catid =66:304&id=1716:54657&Itemid=293 [از این به بعد: «مصاحبه خردنژاد»].

[۳۳۶] همان.

[۳۳۷] نگاه کنید به زیرنویس ۳۱.

[۳۳۸]  مصاحبه خردنژاد، رک. زیرنویس ۳۳۵.

[۳۳۹] همان.

[۳۴۰] حاجی اصطلاحی است که برای افرادی استفاده می شود که به حج (زیارت مکه) رفته‌اند و در گفتار عامیانه به یک فرد قابل احترام یا دارای مقام ارشد گفته می‌شود.

[۳۴۱] مصاحبه با بسیجی، رک. زیرنویس ۳۸.

[۳۴۲] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۴۳] همان.

[۳۴۴] همان.

[۳۴۵] همان.

[۳۴۶] همان.

[۳۴۷] همان.

[۳۴۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۴۹] همان. لواشک از تنقلات است که اغلب با آلو تهیه می‌شود. آن را به صورت ورقه می‌فروشند و کلفتی و ضخامت چرم سفت را دارد.

[۳۵۰] همان.

[۳۵۱] همان.

[۳۵۲] همان.

[۳۵۳] «متن کامل گزارش کمیته ویژه مجلس، نقش قاضی مرتضوی در حوادث کهریزک رسماً تأئید شد»، امروز، ۱۰ ژانویه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.emruznews.com/ShowItem.aspx?ID=27307&p=1، [از این به بعد: «گزارش ویژه مجلس»].

[۳۵۴] «رئیس پلیس اعلام کرد: بازداشتگاه کهریزک بازسازی خواهد شد.»، روز آنلاین [Police Chief Announced: “Kahrizak” Detention Facility Will Be Renovated,” Rooz Online] 6 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/august/06//kahrizak-detention-facility-will-be-renovated.html.

[۳۵۵] «خبرهای بیشتری راجع به کهریزک»، پدسترین [More on Kahrizak, Pedestrian] 6 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.sidewalklyrics.com/?p=1127.

[۳۵۶] رضا یاوری، «در اعماق کهریزک، وحشتناک ترین زندان ایران»، کانترپانچ [The Bowels of Kahrizak, Inside Iran’s Most Infamous Prison, CounterPunch] 11 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.counterpunch.org/yavari08112009.html؛ همچنین نگاه کنید به «نامهای ۱۴۰ زندانی کهریزک: به نقل از زندانیان گوانتاناموی ایران»، روز آنلاین [Names of 140 Detainees at Kahrizak, Narratives of Prisoners from Iran’s Guantanamo, Rooz Online] 2 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/august/02//narratives-of-prisoners-from-irans-guantanamo.html.

[۳۵۷] «یکی از نجات یافتگان در مصاحبه با روز، در کهریزک آب را می‌لیسیدیم»، روز آنلاین، ۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/2009/july/29//-7d123bfc2d.html.

[۳۵۸] مارتین فلچر و خبرنگار ویژه، «بسیج احمدی‌نژاد رژیم تجاوز جنسی و قتل به منظور سرکوب منتقدان را می‌گردانند»، استریلین [Martin Fletcher and special correspondent, Ahmadinejad’s Basij Run a Regime of Rape, Murder to Suppress Critics, The Australian] 19 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.theaustralian.com.au/news/world/ahmadinejads-Basiji-run-a-regime-of-rape-murder-to-suppress-critics/story-e6frg6so-1225776888607.

[۳۵۹] گزارش ویژه مجلس، رک. زیرنویس ۳۵۳.

[۳۶۰] رابرت اف. ورث و نازیلا فتحی، «احمدی‌نژاد پس از انتخابات مجدد به طور فزاینده‌ای آسیب‌پذیر می‌نماید»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth and Nazila Fathi, Ahmadinejad Seen as Increasingly Vulnerable Since Re-election, New York Time] 26 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/07/27/world/middleeast/27iran.html.

[۳۶۱] گزارش ویژه مجلس، رک. زیرنویس ۳۵۳.

[۳۶۲] «محمد کامرانی یکی دیگر از کشته‌شدگان درگیریهای تهران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۰ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090720_bd_ir88_ kamrani_18tir.shtml.

[۳۶۳] گزارش ویژه مجلس، رک. زیرنویس ۳۵۳.

[۳۶۴] «محسن روح‌الامینی به علت بیماری و مننژیت نمرده است»، بی‌بی‌سی فارسی، ۹ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/business/2009/08/090831_ir88_roholamini.shtml؛ «شهید مظلوم، یادداشتی از سردار دکتر حسین علائی»، روزنوشتها (از سراج‌الدین میردامادی)، ۲ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در   http://www.roozneveshtha.com/2009/07/post_252.shtml؛ «نیروهای سه گانه سپاه به روایت فرمانده زمان جنگ نیروی دریائی سپاه»، تابناک، ۲۶ شهریور ۱۳۸۷، قابل دسترسی در http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=18468.

[۳۶۵] «شهید مظلوم، یادداشتی از سردار دکتر حسین علائی»، روزنوشتها (از سراج‌الدین میردامادی)، ۲ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در   http://www.roozneveshtha.com/2009/07/post_252.shtml.

[۳۶۶] همان.

[۳۶۷] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با م. ی.»، (۲۵ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۳۶۸] «بازداشتگاه کهریزک تعطیل شده است»، بی‌بی‌سی فارسی، ۶ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090728_he_ir88_karizak.shtml؛ «زندانیان کهریزک به زندانهای کرج، اوین، و قزل حصار منتقل شدند»، ایسنا، ۲۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1388879؛ «تلاش مرتضوی برای دور شدن از جایگاه متهم اصلی»، موج سبز آزادی، ۱۳ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.ws/article/id/43341؛ «دستچینی از اهم اخبار» تهران بورو [Selected Headlines, Tehran Bureau] 6 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/10/selected-headlines-38.html.

[۳۶۹] «احمدی مقدم: در اتفاقات بازداشتگاه کهریزک من هم مقصرم»، آفتاب، ۱۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.aftabnews.ir/vdcdoj0n.yt0fx6a22y.html؛ «خبرهای بیشتری راجع به کهریزک»، پدسترین [More on Kahrizak, Pedestrian] 6 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.sidewalklyrics.com/?p=1127.

[۳۷۰] «رئیس زندان کهریزک عزل و دستگیر شد»، پرس تی‌وی، [Kahrizak Prison Chief Dismissed, Arrested, Press TV] 10 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=103006§ionid=351020101  [از این به بعد: «رئیس زندان عزل شد»]؛ «خبرهای بیشتری راجع به کهریزک»، پدسترین [More on Kahrizak, Pedestrian] 6 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.sidewalklyrics.com/?p=1127.

[۳۷۱] «آیت‌الله منتظری: با تعطیلی یک بازداشتگاه مردم را اغفال نکنید»، راه سبز، ۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/103/.

[۳۷۲] «علی مطهری با اشاره به ناکافی بودن تعطیلی کهریزک: مقصرین در مرگها را مجازات کنید»، سرمایه، ۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.sarmayeh.net/ShowNews.php?52526؛ «گزارشهای آزار و قتل در زندانها خشم ایرانیان را برانگیخته است»، نیویورک تایمز [Reports of Prison Abuse and Deaths Anger Iranians, New York Time] 29 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/07/29/world/middleeast/29iran.html?ref=t.

[۳۷۳] رئیس زندان عزل شد، رک. زیرنویس ۳۷۰؛  شیرین کریمی، «زندان کهریزک یک اشتباه کوچک بود»، روز آنلاین [Police Deputy: Kahrizak Prison was a Minor Mistake, Rooz Online] 7 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/october/07//kahrizak-prison-was-a-minor-mistake.html.

[۳۷۴] «جزئیات حکم تعلیق سه مقام قضایی»، پارلمان نیوز، ۱۷ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/?n=5224.

[۳۷۵] رئیس زندان عزل شد، رک. زیرنویس ۳۷۰.

[۳۷۶] «کهریزک یک اشتباه کوچک بود»، روز آنلاین، ۱۳ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/2009/october/05//-c1721ec71b.html.

[۳۷۷] «تلاش مرتضوی برای دور شدن از جایگاه متهم اصلی»، موج سبز آزادی، ۱۳ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.ws/article/id/43341؛ «دستچینی از اهم اخبار» تهران بورو [Selected Headlines, Tehran Bureau] 6 اکتبر ۲۰۰۶، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/10/selected-headlines-38.html.

[۳۷۸] «دستچینی از اهم اخبار» تهران بورو [Selected Headlines, Tehran Bureau] 6 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/10/selected-headlines-38.html.

[۳۷۹] نگاه کنید به «سعید مرتضوی معاون دادستان کل کشور شد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۸ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/08/090830_mortazavi_appointment.shtml.

[۳۸۰] «علت مرگ روح الامینی بیماری و مننژیت نبود، جزئیات نظریه پزشکی قانونی»، خبرگزاری مهر، ۹ شهریور ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=939256؛ «دستچینی از اهم اخبار» تهران بورو [Selected Headlines, Tehran Bureau] 6 اکتبر ۲۰۰۶، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/10/selected-headlines-38.html.

[۳۸۱] «علت مرگ: شهادت در دادگاه علیه مجرمان اصلی کهریزک»، موج سبز آزادی، ۲۶ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/65382 (تاریخ دسترسی: ۲۶ آبان ۱۳۸۸).

[۳۸۲] «علت مرگ: شهادت در دادگاه علیه مجرمان اصلی کهریزک»، موج سبز آزادی، ۲۶ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/65382 (تاریخ دسترسی: ۲۶ آبان ۱۳۸۸)؛  «شکهایی درباره مرگ ناشی از حمله قلبی دکتری که درباره کهریزک زیاد می‌‌دانست»، تایمز آنلاین [Suspicions Over ‘Heart Attack’ Death of Iranian Doctor Who Knew Too Much, The Times Online] 18 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article6920788.ece.

[۳۸۳] همان.

[۳۸۴] «پزشک یک بازداشتگاه در ایران، خودکشی کرد: ایرنا»، رویتر [Iran Detention Centre Doctor Commits Suicide: IRNA, Reuters] 18 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/ article/idUSTRE5AH28X20091118.

[۳۸۵] «دادستان: پزشک کهریزک در اثر مسمومیت درگذشت»، پرس تی‌وی [Kahrizak Doctor Died of Poisoning: Prosecutor, Press TV] 1 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail. aspx?id=112582§ionid=351020101.

[۳۸۶] «پزشک کهریزک مسموم شد، افشای وقایع بازداشتگاه خوفناک»، روز آنلاین [Kahrizak Doctor Poisoned, New Revelations of Horrific Detention Facility, Rooz Online] 3 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/english/news/newsitem/article/2009/december/03//new-revelations-of-horrific-detention-facility.html.

[۳۸۷] «قتل عمد حداقل سه نفر در زندان کهریزک محرز شد»، رویداد، ۲۸ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rouydadnews.com/pages/801.php.

[۳۸۸] گزارش ویژه مجلس، رک. زیرنویس ۳۵۳.

[۳۸۹] همان.

[۳۹۰] همان.

[۳۹۱] در ایران چند قانون برای حمایت از حقوق شهروندانی که دستگیر می‌شوند وجود دارد. در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۳، دستورالعملی توسط رئیس سابق قوه قضاییه، آیت‌الله شاهرودی صادر شد که به تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان رسید. قانون حقوق شهروندی یک سلسله تضمینهایی را که قبلاً در قانون اساسی ایران، آئین دادرسی کیفری، و قانون سازمان زندانهای کشور تدوین شده را بر می‌شمارد. نگاه کنید به «قانون اساسی ایران»، رک. زیرنویس ۲؛ «قانون آئین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری» (1379)، ماده ۱۰۴، قابل دسترسی در  http://hoghoogh.online.fr/article.php3?id_article=67 [از این به بعد: «آئین دادرسی کیفری»]. «آئین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور»، ۱۳۸۴ [تصویب ۱۳۶۴، اصلاح ۱۳۸۴]، ماده ۱، قابل دسترسی در http://www.prisons.ir/fa/PrisonsOrganNewFormualPart1.php [از این به بعد: «قانون سازمان زندانهای کشور»]. «قانون احترام به آزادیهای مشروع و حفظ حقوق شهروندی» (1383)، قابل دسترسی در http://dadkhahi.blogsky.com/?PostId=218 [از این به بعد: «قانون حقوق شهروندی»].

[۳۹۲] اصل ۳۲ قانون اساسی تأکید می کند که «هیچکس‏ را نمی‌ توان‏ دستگیر کرد مگر به‏ حکم‏ و ترتیبی‏ که‏ قانون‏ معین‏ می‌کند.» «قانون اساسی ایران»، رک. زیرنویس ۲.

[۳۹۳] اصل ۳۲ قانون اساسی ایران بیان می‌کند که «در صورت‏ بازداشت‏، موضوع‏ اتهام‏ باید با ذکر دلایل‏ بلافاصله‏ کتباً به‏ متهم‏ ابلاغ‏ و تفهیم‏ شود و حداکثر ظرف‏ مدت‏ بیست‏ و چهار ساعت‏ پرونده‏ مقدماتی‏ به‏ مراجع صالحه‏ قضایی‏ ارسال‏ و مقدمات‏ محاکمه‏، در اسرع‏ وقت‏ فراهم‏ گردد». این اصل همچنین مشخص می‌سازد که متخلف از این اصل «طبق‏ قانون‏ مجازات‏ می‌شود». همان. علاوه بر آن، اصول ۲۴، ۱۲۹ و ۱۹۲ آئین دادرسی کیفری مقامات را متعهد می‌سازند که موضوع اتهام با ذکر دلائل به متهم ابلاغ شود. آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱.

[۳۹۴] اصل ۳۷ قانون اساسی ایران تصریح می‌کند که هیچ کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد. قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲.

[۳۹۵] قانون حقوق شهروندی، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۵؛ قانون سازمان زندانهای کشور، رک. زیرنویس ۳۹۱، مواد ۱۸۰-۹۷، ۲۱۲-۱۹۸ و ۲۲۹-۲۱۳.

[۳۹۶] آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱، مواد ۳۸ و ۴۲.

[۳۹۷] لزوم بیان ماهیت و علت اتهام صرفاً بیان اتهام نیست. نگاه کنید به همان، مواد ۳۹-۳۷ (که از دادرسان می‌خواهد براساس شواهد و مستندات قانونی عمل کنند و در طول تحقیقات بی‌طرف باشند)؛ همچنین نگاه کنید به همان، ماده ۳۲ ( «فقط هنگامی که قرائن و امارات موجود دلالت بر وقوع جرم نماید و شرایط خاصی برقرار باشد، صدور قرار بازداشت موقت جایز است»).

[۳۹۸] آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۳۳.

[۳۹۹] همان، ماده ۳۷.

[۴۰۰] ماده ۵۷۵ آئین دادرسی کیفری تصریح می‌نماید که «هرگاه مقامات قضایی یا دیگر مأمورین ذی‌صلاح برخلاف قانون توقیف یا دستور بازداشت یا تعقیب جزایی یا قرار مجرمیت کسی را صادر نمایند به انفصال دایم از سمت قضایی و محرومیت از مشاغل دولتی به مدت پنج سال محکوم خواهند شد.»، قانون مجازات اسلامی ایران، رک. زیرنویس ۳۲۲.

[۴۰۱] میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴، تبصره ۲، ماده ۹. این تبصره بیان می‌دارد که «هر کس دستگیر می‌شود باید در موقع دستگیر شدن از علل آن مطلع شود و در اسرع وقت اخطاریه‌ای دایر به هر گونه اتهامی که به او نسبت داده می‌شود دریافت دارد». لزوم بیان ماهیت و علت اتهام صرفاً بیان اتهام نیست، بلکه ملزم می‌دارد که دادستان نه تنها شرح حقوقی دقیقی از تخلف مزبور را ارایه نماید بلکه حقایقی که باعث بروز این اتهام شده را نیز ذکر نماید.

[۴۰۲] همان، ماده ۹(۴). ماده ۹(۳) بیان می کند «هر کس به اتهام جرمی دستگیر یا بازداشت می شود باید او را در اسرع وقت در محضر دادرس یا هر مقام دیگری که به موجب قانون مجاز به اعمال اختیارات قضایی باشد حاضر نمود و باید در مدت معقولی دادرسی یا آزاد شود.»

[۴۰۳] همان، ماده ۹(۴) هرکس که به طور غیرقانونی دستگیر یا بازداشت شده باشد حق جبران خسارت خواهد داشت. نگاه کنید به همان، ماده ۹(۵).

[۴۰۴] همان، ماده ۱۴(ب).

[۴۰۵] علاوه بر برخورداری از حق مشاوره حقوقی در هنگام محاکمه، بر اساس ماده۱۴(۳)(ب) هر کس حق دارد که در مراحل پیش از محاکمه نیز از مشاوره حقوقی برخوردار گردد. کمیته حقوق بشر صراحتاً اظهار داشته است «تمام افرادی که دستگیر می‌شوند باید فوراً به مشاوره حقوقی دسترسی داشته باشند، بدون هیچگونه تأخیری توسط یک پزشک مورد معاینه قرار گیرند و باید از امکان ارسال فوری درخواست به یک قاضی برای تأیید قانونی بودن بازداشت خود، برخوردار باشند». مشاهدات نهایی مربوط به گرجستان، سند سازمان ملل A/52/40، پاراگراف ۲۵۴ (۱۹۹۷). حضور وکیل برای حصول اطمینان از حفظ حقوق متهمان، عدم بدرفتاری با بازداشت‌شدگان، و جلوگیری از بدست آوردن اعترافات با استفاده از روشهای غیرمجاز، لازم است.

[۴۰۶] ماده ۱۰(۱) میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی از دولتها می‌خواهد که با متهمان «با انسانیت و احترام به حیثیت ذاتی شخص انسان» رفتار کنند. میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴.

[۴۰۷] همان، ماده ۱۴(۲)؛ کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، تفسیر عمومی شماره ۱۳، ماده ۱۴: مدیریت امور قضایی، سند سازمان ملل HRI/GEN/Rev.1 ص. ۱۴، پاراگراف ۷ (۲۹ ژوئیه ۱۹۹۴)، قابل دسترسی در http://www.un.org/Docs/journal/asp/ws.asp?m=HRI/GEN/1/Rev.1 (استانداردهای اثبات «گناهکار، بدون وجود هیچگونه شک معقول» را تعیین می‌کند).

[۴۰۸] دبیر کل، گزارش دبیر کل درباره وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران، پاراگراف ۲۲، ارائه شده مطایق با قطعنامه ۱۹۱/۶۳ مجمع عمومی، سند سازمان مللA/64/357  (23 سپتامبر ۲۰۰۹)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm  [از این به بعد: «گزارش دبیر کل»]؛ مازیار بهاری، «118 روز، ۱۲ ساعت، ۵۴ دقیقه»، نیوزویک [۱۱۸ Days, 12 Hours, 54 Minutes, Newsweek] 21 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.newsweek.com /id/223862  [از این به بعد: «118 روز»].

[۴۰۹] اطلاعیه مطبوعاتی، کمیسریای عالی سازمان ملل متحد در امور حقوق بشر، «رئیس امور حقوق بشر سازمان ملل متحد درباره نحوه دستگیریها و امکان استفاده از زور بیش از حد در ایران ابراز نگرانی کرد» (19 ژوئن ۲۰۰۹)، قابل دسترسی در http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/ 0/B4FA7547DF8F001DC12575DA0031AFC6?opendocument.

[۴۱۰] «چرا زیدآبادی آزاد نشد»، ادوار نیوز، ۱۸ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.biz/organization/10050.aspx.

[۴۱۱] قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲، ماده ۳۹.

[۴۱۲] قانون حقوق شهروندی، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۶.

[۴۱۳] نگاه کنید به « قانون سازمان زندانهای کشور»، رک. زیرنویس ۳۹۱، مواد ۱۱۰-۱۱۹.

[۴۱۴] همان، ماده ۱۷۵(۴).

[۴۱۵] قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲، ماده ۳۸. قانون مجازات اسلامی ایران، رک. زیرنویس ۳۲۲، ماده ۵۷۸.

[۴۱۶] همان.

[۴۱۷] همان.

[۴۱۸] «کنوانسیون منع شکنجه و دیگر رفتارها یا مجازاتهای ظالمانه، غیر انسانی و تحقیر آمیز»، قطعنامه ۳۹/۴۶ مجمع عمومی، پیوست، سوابق رسمی مجمع عمومی شماره ۳۹، سند ۵۱ [۳۹ UN GAOR Supp. (No. 51)]، ص. ۱۹۷، سند سازمان ملل (۱۹۸۴)Doc. A/39/51 ، معاهدات سازمان ملل متحد، سری ۱۴۶۵، بخش ۸۵ [UNTS 85 1465]، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm [از این به بعد: «کنوانسیون منع شکنجه»].

[۴۱۹] برای مثال نگاه کنید به «اعلامیه جهانی حقوق بشر»، رک. زیرنویس ۳۰۴؛ مجموعه اصول سازمان ملل متحد برای حمایت همه افراد در هر گونه بازداشت یا زندان، اصول ۶، ۳۳، قطعنامه/مصوب مجمع عمومی در ۹ دسامبر ۱۹۸۸، A/RES/43/173، قابل دسترسی در http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f219c.html؛ سازمان ملل متحد، «اصول حد اقل استاندارد رفتار با زندانیان» [United Nations, Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners]، ماده ۴۴(۳)، ۳۰ اوت ۱۹۸۵، مصوب شورای اقتصادی و اجتماعی، قطعنامه ۶۶۳ سی (۲۴) [۳۳۶ C (XXIV)] 31 ژوئیه ۱۹۵۷ و شماره ۲۰۷۶(۶۲) [۲۰۷۶ (LXII)] 13 مه ۱۹۷۷ [از این به بعد: «اصول حداقل استاندارد»].

[۴۲۰] میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴، ماده ۷.

[۴۲۱] همان، ماده ۱۰.

[۴۲۲] قطعنامه مجمع عمومی ۱۶۸/۶۲، پاراگراف (اچ)۲، سند سازمان ملل متحد A/RES/62/168 (20 مارس ۲۰۰۸)، قابل دسترسی در http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC /GEN/N07/473/85/PDF/N0747385.pdf?OpenElement.

[۴۲۳] «زندان انفرادی به طور کلی هر گونه حبس بدون داشتن تماس با افراد دیگر را شامل می‌شود. برای اولین بار از زمان تأسیس، گروه کاری طی بازدید مختصر خود از بخش ۲۰۹ زندان اوین با یک خط مشی گسترده استفاده از زندان انفرادی صرفاً برای عدم ارتباط و نه به منظور مقاصد تنبیهی مرسوم روبرو گردیده است. مسئله برخورداری از تعداد اندکی سلول تنبیهی که در همه زندانها موجودند نبود، بلکه آنچه «زندان درون زندان» نامیده می‌شود در اینجا مصداق داشت که استفاده گسترده و سیستماتیک از زندان انفرادی مطلق، غالباً برای مدتهای بسیار طولانی می‌باشد». شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد، بخش حقوق بشر، گروه کاری بازداشتهای خودسرانه، ضمیمه: بازدید از جمهوری اسلامی ایران، پاراگراف ۵۴، سند سازمان ملل متحد E/CN.4/2004/3/Add.2 (27 ژوئن ۲۰۰۳)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm.

[۴۲۴] گزارش دبیر کل، رک. زیرنویس ۴۰۸، پاراگراف ۵۳.

[۴۲۵] مصاحبه با خردنژاد، رک. زیرنویس ۳۳۵.

[۴۲۶] گزارش ویژه مجلس، رک. زیرنویس ۳۵۳.

[۴۲۷]  «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). همچنین نگاه کنید به اسفندیار پورگیو، «دستگیر شده، کتک خورده، و مورد تجاوز قرار گرفته: داستان یک معترض ایرانی»، گاردین [Arrested, Beaten and Raped: an Iran Protestor’s Tale, The Guardian] 1 ژوئیه ۲۰۰۹؛ و نامه مهدی کروبی به آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام (۳۱ ژوئیه ۲۰۰۹) قابل دسترسی در http://enduringamerica.com/2009/08/10/iran-the-karroubi-letter-to-rafsanjani-on-abuse-of-detainees.

[۴۲۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۲۹]«مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با مریم صبری»، (۳ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۳۰] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۳۱] برای مثال نگاه کنید به قانون سازمان زندانهای کشور، رک. زیرنویس ۳۹۱ ماده ۷۱ (حداقل لوازم آسایشگاه، شامل تختخواب، تشک، بالش و پتوها باید فراهم باشد)، ماده ۹۳ (لزوم داشتن سه وعده غذای روزانه)، ۹۵ (که حداقل استاندارد غذایی که به زندانیان و بازداشتیها داده می‌شود را معین می‌کند)، ماده ۹۶ (درباره تهیه لوازم غذاخوری مورد نیاز زندانیان و بازداشتیها سخن می‌گوید)، ماده ۱۰۴ (درباره لزوم گندزدایی و ضدعفونی کردن مرتب زندانها و بازداشتگاه‌ها)، ماده ۱۰۶ (لزوم دسترسی به نور و هوای تازه)، ماده ۱۰۸ (لزوم دسترسی داشتن به آب گرم، دستشویی و حمام را شرح می‌دهد).

[۴۳۲] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ابراهیم علی مهتری»، (۳-۴ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۳۳] رضا یاوری، «داخل وحشتناک‌ترین زندان ایران»، کانترپانچ [Inside Iran’s Most Infamous Prison, CounterPunch] 11 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.counterpunch.org/yavari08112009.html.

[۴۳۴] حتی اگر این افراد مستقیماً دستور ارتکاب این جنایات را نداده و در انجام آن یاری نرسانده باشند در صورت عدم توانایی نظارت مؤثر بر زیردستان خود و مجازات یا پیشگیری از وقوع تخلفات آنها می‌توان مطابق اصل مسئولیت مقام ارشد، آنها را به تخلف کیفری محکوم کرد. برای مثال دادگاه بین‌المللی جنایی یوگسلاوی سابق اثبات نمود که فرمانده یکی از اردوگاه‌های زندانیان، برای اعمالی که توسط زیردستان خود انجام شده، یعنی قتل، شکنجه، زجر و صدمات شدید و اعمال غیر‌انسانی، گناهکار شناخته شد. او تقریباً برای مدت شش ماه فرمانده یکی از اردوگاه‌های زندانیان بود، با وجود این از آزار و اذیت زندانیان جلوگیری نکرد، اگر چه که «وی از این حقیقت که نگهبانان اردوگاه زندان سلبیسی قوانین بشردوستانه بین‌المللی را نقض می‌کنند آگاهی کامل داشت». «دادستان علیه دلالیچ و دیگران» [Prosecutor v. Delalic, et. al]، پرونده سلبیسی، شماره ICTY-96-21-T، حکم دادگاه، پاراگراف ۷۷۰ (۱۶ نوامبر ۱۹۹۸).

[۴۳۵] نگاه کنید به «اساسنامه رم»، رک. زیرنویس ۶۱.

[۴۳۶] طائب به ریاست واحد اطلاعات سپاه برگزیده شد.

[۴۳۷]  نگاه کنید به «کنوانسیون بین‎المللی محافظت تمامی افراد از ناپدید شدنهای اجباری»، قطعنامه مجمع عمومی شماره ۱۷۷/۶۱، سند سازمان ملل متحد A/RES/61/177 (20 دسامبر ۲۰۰۶)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/aadel.htm [از این به بعد: «کنوانسیون ناپدید شدنهای اجباری»]؛ همچنین نگاه کنید به  شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد، کمیسیون حقوق بشر، گزارش گروه کاری ناپدید شدنهای اجباری یا غیراختیاری، پاراگرافهای ۴۰-۴۲، سند سازمان ملل متحد E/CN.4/2005/65، ص. ۱۴ (۲۳ دسامبر ۲۰۰۴)، قابل دسترسی در http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain?page=search&docid=42d66e400&skip= 0&query=%22E/CN.4/2005/65%20%22. در حالیکه فقط سیزده کشور (که ایران در میان آنها نیست) از بیست کشور مورد نیاز، این کنوانسیون را تصویب کردند، این کنوانسیون فقط از ۲ فوریه ۲۰۰۷ برای امضاء باز شده است. مجموعه معاهدات سازمان ملل متحد، کنوانسیون ناپدید شدنهای اجباری، وضعیت، قابل دسترسی در  http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-16&chapter=4&lang=en.

[۴۳۸] کنوانسیون ناپدید شدنهای اجباری، رک. زیرنویس ۴۳۷، ماده ۲.

[۴۳۹] همان، ماده ۲۴(۱).

[۴۴۰] همان، ماده ۲۴(۲).

[۴۴۱] همان، ماده ۲۴(۳). ماده ۲۴ نگرانیهای مطرح شده توسط یکی از متخصصین گروه کاری ناپدید شدنهای اجباری را عنوان می‌کند. این متخصص اظهار داشت لازم است «دقیقاً مفهوم و نتایج قانونی حقوق اعضاء خانواده شخص مفقودالاثر درباره کشف حقیقت، تعریف گردد». شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد، کمیسیون حقوق بشر، حقوق مدنی و سیاسی، شامل پرسشهایی درباره: ناپدید شدنها و اعدامهای شتابزده، پاراگراف ۸۰، سند سازمان ملل متحد شماره E/CN.4/2002/71، ص. ۳۴ (۸ ژانویه ۲۰۰۲) (تهیه شده توسط مانفرد نواک) قابل دسترسی در http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain?page=search&docid=3d6ce3c50&skip=0& query=E/CN.4/2002/71.

[۴۴۲] اعتراضات شدت می‌گیرند، رک. زیرنویس ۳۴.

[۴۴۳] پرویز شارما، «یادداشتی از خیابانهای تهران»، دیلی بیست [Parvez Sharma, Memo from the Streets of Tehran, The Daily Beast] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.thedailybeast.com/blogs-and-stories/2009-06-18/memo-from-the-streets-of-tehran/.

[۴۴۴] «سهراب اعرابی: دانشجوی نوزده ساله‌ای که کشته شد»، ایرانین دات کام [Sohrab Arabi: 19-Year-Old Student Killed, Iranian.com] 11 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.iranian.com/main/2009/jul/ sohrab-arabi.

[۴۴۵] ان هریسون، «مادران عزادار برای قربانیان استفاده از زور بیش از حد، اشک می‌‌ریزند»، سازمان عفو بین‌الملل، ۲۰ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://livewire.amnesty.org/2009/07/20/mourning-mothers-weep-for-victims-of-excessive-force-in-iran/.

[۴۴۶] «نیروهای امنیتی به خانه سهراب اعرابی حمله کرده و عکسهای سهراب را پاره می‌کنند»، گویا نیوز [Security Forces Attack Sohrab Arabi Residence and Tear Sohrab’s Pictures, Gooya News] 24 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://persian2english.wordpress.com/2009/12/24/security-forces-attack-sohrab-arabi-residence-family-and-tore-down-sohrabs-pictures/.

[۴۴۷] «هشت نفر در تهران کشته شدند»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090616_he_ir88_killing_rally.shtml.

[۴۴۸] «دفتر تحکیم وحدت: هفت دانشجو کشته شدند»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090616_si_ir88_tahkim_ students.shtml.

[۴۴۹] «رهبر ایران سرکوب خشونت‎بار معترضان توسط پلیس را نادیده می‌گیرد»، سازمان عفو بین‌الملل [Amnesty, Iran’s Supreme Leader Condones Violent Police Crackdown on Protesters]، ۱۹ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/iran-supreme-leader-condones-violent-police-crackdown-on-protesters-20090619.

[۴۵۰] «علیرضا افتخاری روزنامه نگار سابق ابرار در ۲۰ خرداد کشته شده است»، سازمان گزارشگران بدون مرز، ۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rsf-persan.org/article16780.html.

[۴۵۱] در اساسنامه رم، ناپدید شدن اجباری افراد با توسل به زور جنایت علیه بشریت شناخته شده است. اساسنامه رم، رک. زیرنویس ۶۱، ماده (آی)(۱)۷. تعریف اساسنامه رم از «ناپدید شدن اجباری افراد» مشابه تعریفی است که در کنوانسیون جدیدتر ناپدید شدنهای اجباری نیز ذکر گردیده است. این همچنین مستلزم محروم ساختن فرد از آزادی توسط حکومت یا افرادی است که تحت اختیار، حمایت یا با اطلاع حکومت عمل می‌کنند، و نیز فقدان اطلاعات درباره سرنوشت یا محل این افراد، و امتناع از اعتراف به محروم ساختن آنان از آزادی، که در نتیجه این افراد را خارج از حمایت قانون قرار می‌دهد. مقایسه کنید اساسنامه رم، رک. زیرنویس ۶۱، ماده (آی)(۲)۷ را با کنوانسیون ناپدید شدنهای اجباری، رک. زیرنویس ۴۳۷، ماده ۲. اساسنامه رم این شرط را قید می‌کند که قصد مرتکبین، محروم ساختن فرد «از حمایت قانون برای مدتی طولانی است».

[۴۵۲] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با ی. د.»، (۱۷ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با  مریم آموزگار»، (۱۰ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۵۳] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با خ. ه. س.»، (۱۹ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۵۴] همان.

[۴۵۵] همان.

[۴۵۶] همان. «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با خ. ج. ب.»، (۱۷ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۵۷] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با  مریم آموزگار»، (۱۰ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران). «بازداشت پگاه آهنگرانی، بازیگر سینما»، گویا نیوز، ۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/07/091343.php.

[۴۵۸] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با  مریم آموزگار»، (۱۰ نوامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۵۹] «در دادگاه ایران فروپاشی جبهه اصلاح‌طلبان خواسته شد»، پرس تی‌وی [In Iran Court, Dissolution of Reform Fronts Is Sought, Press TV] 25 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=104441§ionid=351020101.

[۴۶۰] نگاه کنید به مصاحبه روزنامه اعتماد با علیرضا بهشتی در «پس از انتخابات در گفتگو با علیرضا بهشتی»، اعتماد، ۳۱/۵/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/Released/88-05-31/166.htm.

[۴۶۱] همان.

[۴۶۲] «در دادگاه ایران فروپاشی جبهه اصلاح‌طلبان خواسته شد»، پرس تی‌وی [In Iran Court, Dissolution of Reform Fronts Is Sought, Press TV] 25 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=104441§ionid=351020101.

[۴۶۳] «سمیه توحیدلو و مهسا امرآبادی آزاد شدند»، رادیو فردا، ۲ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/f10_Tohidlou_Amrabadi_Released/1806462.html [از این به بعد: «توحیدلو و امرآبادی آزاد شدند»].

[۴۶۴] همان.

[۴۶۵] «شیوا نظرآهاری بازداشت شد»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/spip.php?article4306.

[۴۶۶] «نامه مادر شیوا نظرآهاری: تنها دلخوشی من در این مدت این بود که تنها نبودم»، تغییر برای برابری، ۲۵ تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.sign4change.info/spip.php?article4339.

[۴۶۷] «شیوا نظر آهاری آزاد شد»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۱ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/spip.php?article5876.

[۴۶۸] «مسعود باستانی به شش سال حبس تعزیری محکوم شد»، کرمان نما، ۲۷ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.kermannama.org/module-pagesetter-viewpub-tid-1-pid-2257.html؛ توحیدلو و امرآبادی آزاد شدند، رک. زیرنویس ۴۶۳؛ و «بهزاد باشو و خلیل میراشرفی بازداشت شدند»، هم‌میهن، ۲۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hammihannews.com/news/4782.

[۴۶۹] «باشو آزاد شد»، نو اندیش، ۲۰ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://noandish.com/com.php?id=29375.

[۴۷۰] توحیدلو و امرآبادی آزاد شدند، رک. زیرنویس ۴۶۳.

[۴۷۱] «کیوان صمیمی، دو ماه بازداشت بدون مرجع پاسخگو»، رادیو فردا، ۲۵ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/f2_postelection_detainees _Keivan_Samimi_lawyer_Evin/1823897.html.

[۴۷۲] «کیوان صمیمی همچنان تحت فشارهای فیزیکی و روانی قرار دارد»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۹ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/spip.php?article5150.

[۴۷۳] «خبرهایی از اوین، آزار و اذیت کیوان صمیمی در بند ۲۰۹»، موج سبز آزادی، ۲۲ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/29086 (تاریخ دسترسی ۱۲ نوامبر ۲۰۰۹). «خبرهایی از اوین، کیوان صمیمی بعد از ضرب وشتم شدید به بهداری اوین منتقل شده است»، موج سبز آزادی، ۸ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/23969.

[۴۷۴] «کیوان صمیمی، دو ماه بازداشت بدون مرجع پاسخگو»، رادیو فردا، ۲۵ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/f2_postelection_detainees _Keivan_Samimi_lawyer_Evin/1823897.html.

[۴۷۵] «استمرار بازداشت کیوان صمیمی غیرقانونی است»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۶ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/7974.aspx.

[۴۷۶] اعضاء گروه‌های دانشجویی زیر مجموعه دفتر تحکیم وحدت دایماً دستگیر و آزاد می‌شوند. اما اعضاء کادر مرکزی ماه‌هاست که در زندان به سر می‌برند و خانواده های آنها اطلاعات کمی از آنها در دست دارند. بسیاری از اعضاء انجمن دانش آموختگان ادوار تحکیم وحدت، از جمله عبدالله مومنی و احمد زیدآبادی نیز ماه‌ها و تقریباً از زمان انتخابات در زندان به سر می‌برند. نگاه کنید به «بازداشت ۲۱۰ تن دانشجوی سبز دانشگاه آزادی مشهد»، راه سبز، ۱۱ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/print/6876؛ «اطلاعیه دفتر تحکیم وحدت، بازداشت ۱۷ تن از فعالان دانشجویی»، گویا نیوز، ۱۰ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/10/094456.php؛ «15 تن از دانشجویان بازداشت شده آزاد شدند»، ایرانیان انگلستان، ۱۱ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.iranianuk.com/article.php?id=42301؛ «آخرین وضعیت اعضاء شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت در زندان»، ادوار نیوز، ۱۷ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.us/university/10242.aspx؛ «بیانیه ادوار تحکیم وحدت در اعتراض به  بازداشت اعضاء خود»، دویچه وله، ۲۱ نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4914365,00.html.

[۴۷۷] «فعالان دانشجوئی تحت فشار در ایران»، رادیو زمانه [Student Activists Under Pressure in Iran, Radio Zamaaneh] 19 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.zamaaneh.com/enzam/ 2009/11/iran-student-activists-un.html.

[۴۷۸] «زیدآبادی دچار جنون شده بود»، روز آنلاین، ۲۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/interview/interview-item/article/2009/august/19//-8c4e67e213.html (چاپ مجدد توسط ادوار نیوز در «افشاگری همسر زیدآبادی: احمد به حد جنون رسیده و قصد خودکشی در زندان را داشته است»، ادوار نیوز، ۲۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.us/organization/9389.aspx).

[۴۷۹] «نامه سرگشاده همسر زیدآبادی خطاب به شاهرودی»، گویا نیوز، ۲۱ تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/07/090690.php.

[۴۸۰] «واکنش همسر زیدآبادی به اظهارات دادستان: تا احمد را ملاقات نکنم نمی‌توانم به این حرفها اعتماد کنم»، ادوار نیوز، ۵ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.us/organization/9738.aspx؛ همچنین نگاه کنید به «گزارش آخرین وضعیت بازداشت‌شدگان حوادث بعد از انتخابات»، بی‎بی‎سی فارسی، ۵ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/10/091027_m_arrested_reports.shtml.

[۴۸۱] «چرا زیدآبادی آزاد نشد»، ادوار نیوز، ۱۸ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.advarnews.biz/organization/10050.aspx.

[۴۸۲] «محکومیت زیدآبادی به شش سال حبس و تبعید در گناباد»، رادیو فردا، ۲ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/F11_Iran_Postelection _Zeydabadi/1885960.html.

[۴۸۳] «احمد زیدآبادی به ۵ سال زندان در تبعید محکوم شد»، خبرگزاری مجموعه فعالان حقوق بشر، ۲ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.hra-news.org/news/9452.aspx. 

[۴۸۴] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با آ. ی.»، (۱۹ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۴۸۵] «دستگیری گسترده فعالان سیاسی در تهران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090613_op_ir88_mosharekat_mojahedin_arrests.shtml؛ «سردار رادان: دستگیری محمد رضا خاتمی صحت ندارد»، ایسنا، ۲۴ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://isna.ir/Isna/NewsView.aspx?ID=News-1356087.

[۴۸۶] جبهه مشارکت ایران اسلامی یک حزب سیاسی اصلاح‌طلب است که در سال ۱۳۷۷ پس از انتخاب خاتمی به ریاست جمهوری، تشکیل گردید و توسط برادر رئیس جمهور، محمد رضا خاتمی رهبری می‌شد. «بازداشت دبیرکل و تعدادی از اعضاء مشارکت»، آفتاب، ۲۳ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://aftabnews.ir/vdcbfzb9.rhbgfpiuur.html.

[۴۸۷] «محسن میردامادی: دفاع از تسخیر لانه جاسوسی»، آفتاب، ۱۴ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.aftab.ir/news/2009/nov/05/c1c1257414831_politics_iran_mohsen_mirdamadi.php.

[۴۸۸] «اسامی نمایندگان رد صلاحیت شده مجلس ششم»، مردمک، ۲۹ بهمن ۱۳۸۶، قابل دسترسی در http://www.mardomak.biz/news/vetted_six_majlis/.

[۴۸۹] «محسن میردامادی بار دیگر بازداشت شد»، رادیو فردا، ۳۱ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/F8_MIRDAMADI_ARREST/1759160.html.

[۴۹۰] «مصاحبه اعتماد با زهرا مجردی، همسر میردامادی، اتهامات را قبول نکردند»، روزنامه اعتماد، ۲۱/۷/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/Released/88-07-21/272.htm. وی اظهار می‌دارد میردامادی «شنبه ۲۳ خرداد به مدت ۲۴ ساعت بازداشت بودند، سپس آزاد شدند، بعد مجدداً روز ۳۰ خرداد بازداشت شدند تا به امروز، یعنی ایشان نزدیک چهار ماه است که در زندان به سر می برند. اولین تماسی که ایشان با ما داشتند، ۴۰ روز بعد از دستگیری شان بود و اولین ملاقات مان حدود ۶۰ روز بعد از بازداشت ایشان بود».

[۴۹۱] «مصاحبه اعتماد با زهرا مجردی، همسر میردامادی، اتهامات را قبول نکردند»، روزنامه اعتماد، ۲۱/۷/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/Released/88-07-21/272.htm. همچنین نگاه کنید به «متن کامل کیفرخواست مدعی العموم علیه متهمین پروژه شکست خورده کودتای مخملی»، خبرگزاری فارس، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8805100944 [از این به بعد: «کیفرخواست اول»].

[۴۹۲] «پسر محسن میردامادی بازداشت شد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۶ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/09/090916_si_mirdamadi_arrest.shtml.

[۴۹۳] «مصاحبه اعتماد با زهرا مجردی، همسر میردامادی، اتهامات را قبول نکردند»، روزنامه اعتماد، ۲۱/۷/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/Released/88-07-21/272.htm. «پوسترهایی برای ۱۳ آبان»، موج سبز آزادی، ۲۸ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/49827.

[۴۹۴] محمد سهیمی، «استراتژیست اصلاح‌طلب: سعید حجاریان»، خط مقدم، [Reformist Strategist: Saeed Hajjarian, Frontline] 8 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/07/reformist-strategist-saeed-hajjarian.html.

[۴۹۵] «ایران: اصلاح‌طلب معلول را آزاد کنید»، دیده‌بان حقوق بشر [Iran: Release Disabled Reformist, Human Rights Watch] 1 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.hrw.org/en/news/ 2009/07/01/iran-release-disabled-reformist.

[۴۹۶] همان.

[۴۹۷] «زندگی مهسا امرآبادی، خبرنگار باردار، و سعید حجاریان در خطر جدی است»، گویا نیوز، ۱۶ تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/07/090458.php.

[۴۹۸] «ایران: اصلاح‌طلب معلول را آزاد کنید»، دیده‌بان حقوق بشر [Iran: Release Disabled Reformist, Human Rights Watch] 1 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.hrw.org/en/news/ 2009/07/01/iran-release-disabled-reformist.

[۴۹۹] «زندگی مهسا امرآبادی، خبرنگار باردار، و سعید حجاریان در خطر جدی است»، گویا نیوز، ۱۶ تیر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/07/090458.php.

[۵۰۰] برای مصاحبه کاظم جلالی، نگاه کنید به «فایل ویدیویی: مجموعه آثار کمیسیون امنیت ملی ، مصاحبه کاظم جلالی»، ۳۱ اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=4yFL4o2Azkk.

[۵۰۱] «انتقال حجاریان از زندان به خانه سازمانی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090730_ra_hajjarian_housearrest.shtml.

[۵۰۲] «دری نجف آبادی: توصیه ما آزادی حجاریان است»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/08/090808_ka_dori_hajarian.shtml.

[۵۰۳] نگاه کنید به «سعید حجاریان پس از ۱۰۹ روز بازداشت آزاد شد»، رادیو فردا، ۸ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/F8_HAJARIAN_FREED_postelection_Ahmadinejad_Moosavi/1840150.html؛ همچنین نگاه کنید به «گزارش روزهای زندان به رئیس جمهور اصلاحات»، اعتماد، ۱۵/۷/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/Released/88-07-15/150.htm.

[۵۰۴] «ادعاهای کروبی در مورد وضعیت بازداشتگاهها صدای حجاریان را هم درآورد»، خبرگزاری فارس، ۱۲ شهریور ۱۳۸۸،  قابل دسترسی در http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8806120733.

[۵۰۵] «زینب حجاریان: اگر نامه صحت دارد چرا از پدرم بی خبرم؟»، بی بی سی فارسی، ۱۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/09/090903_wmj-hajjarian-letter.shtml.

[۵۰۶] نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران،  «Crtl+Alt+Delete: پاسخ ایران به اینترنت» (1388) و  مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «اعترافات اجباری: هدف قرار دادن فعالان اینترنتی ایران» (1388)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/pressreleases.htm.

[۵۰۷] جنی بوت، مارتین فلچر، و الا فلی، «رژیم ایران ابراهیم یزدی، اصلاح طلب بیمار را در بستر بیمارستان دستگیر می کند»، تایمز آنلاین [Jenny Booth, Martin Fletcher and Ella Flaye, Iran Regime Arrests Ailing Reformer Ebrahim Yazdi in Hospital Bed, Times Online] 18 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article6527580.ece.

[۵۰۸] «اعترافات جالب عطریانفر در دادگاه»، تابناک، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=57808. همچنین نگاه کنید به «گزارش کامل اظهارات ابطحی و عطریانفر در کنفرانس مطبوعاتی و جلسه دادگاه»، ایسنا، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1379312؛ «اظهارات عطریانفر و چهار نفر از بازداشت‌شدگان حوادث بعد از انتخابات در دادگاه»، ایسنا، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1379336؛ «ابراز رضایت ابطحی، تاجزاده و عطریانفر از وضعیت خود»، ایسنا، ۲۳ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1385706؛ «توضیحات تجری در باره دیدار با ابطحی، تاجزاده و عطریانفر»، ایسنا، ۲۲ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1385519؛ «بروجردی در جمع خبرنگاران: مصاحبه مطبوعاتی عطریانفر و ابطحی ویژگی مثبت دادگاه بود»، ایسنا، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1379659؛ «بروجردی پس از دیدار با ابطحی، تاجزاده و عطریانفر: آنها از برخورد بازجوها اظهار رضایت می‌کردند»، ایسنا، ۲۲ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1385524.

[۵۰۹] «ابطحی، حجاریان و امین‌زاده بازداشت شدند»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۶ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090616_he_ir88_abtahi-arrest.shtml.

[۵۱۰] «آخرین وضعیت ابطحی، تاجزاده و زیدآبادی در گفتگو با همسران آنان»، ایسنا، ۹ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1378604.

[۵۱۱] «وبلاگ‌نویسی از درون زندان»، وبنوشته‌ها، ۴ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.webneveshteha.com/WEBLOG/?id=2146310142.

[۵۱۲] «ویدیوی کنفرانس خبری و دفاع محمد علی ابطحی و عطریانفر در دادگاه»، خواندنیها، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.khandaniha.eu/items.php?id=810؛ «مصاحبه مضحک ۲۰:۳۰ با ابطحی و عطریانفر»، گویا نیوز، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://news.gooya.com/politics/archives/2009/ 08/091621.php.

[۵۱۳] «تابش: نمی‌توانیم نگرانی خود را از این نحوه محاکمه اعلام نکنیم»، پارلمان نیوز، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=2337.

[۵۱۴] ایوان واتسون، «خبرنگار به مدت ۲۱ روز در زندانهای ایران نگاه داشته شد»، سی‌ان‌ان، ۹ ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.cnn.com/2009/WORLD/meast/07/09/iran.detained.journalist.

[۵۱۵]  همان.

[۵۱۶] همان.

[۵۱۷] ۱۱۸ روز،  رک. زیرنویس ۴۰۸.

[۵۱۸] «مازیار بهاری: تجمعات غیرقانونی ستون انقلابهای رنگین است»، مرکز اسناد جمهوری اسلامی، ۹ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irdc.ir/fa/content/7350/default.aspx؛ «دور تازه اعترافات در جمهوری اسلامی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۹ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090630_alia_confessions.shtml.

[۵۱۹] ۱۱۸ روز،  رک. زیرنویس ۴۰۸.

[۵۲۰] همان.

[۵۲۱] همان.

[۵۲۲] همان.

[۵۲۳] کریستوفر دیکی، «ناله‌های یک مادر»، نیوزویک [Christopher Dickey, A Mother’s Lament, Newsweek] 14 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.newsweek.com/id/205288.

[۵۲۴] علی اکبر دارینی، «مازیار بهاری آزاد شد: ایران گزارشگر نیوزویک را با گذاشتن وثیقه آزاد می‌کند»، هافینگتن پست [Maziar Bahari Released: Iran Frees Newsweek Reporter On Bail, Huffington Post] 17 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.huffingtonpost.com/2009/10/17/maziar-bahari-released-ir_n_324859.html.

[۵۲۵] «متکی افشا کرد: نقش انگلیس در اغتشاشات اخیر»، جام جم آنلاین، ۳۱ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100910031269.

[۵۲۶] «دستگیری کارکنان ایرانی سفارت بریتانیا در تهران»، بی‌بی‌سی فارسی، ۷ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090628_sz_ir88_iran_britain_arrests.shtml؛ این بازگویی طولانی‌تری از عبارت معروفی است که می‌گوید: «خورشید هرگز در امپراطوری بریتانیا غروب نمی‌کند».

[۵۲۷] «پنج کارمند بریتانیایی سفارت بریتانیا آزاد شدند»، بی‌بی‌سی فارسی، ۸ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/06/090629_he_ir88_british_embassy.shtml.

[۵۲۸]  همان.

[۵۲۹] اگرچه چندین منبع خبری ایرانی آزادی سه تن از کارمندان سفارت را گزارش کردند، آن سه نفر تا ۶ ژوئیه که دولت بریتانیا آزادی همه به استثنای حسین رسام را تأیید نمود، رسماً آزاد نشدند. نگاه کنید به «ایران یک کارمند دیگر سفارت بریتانیا را آزاد کرد»، بی‌بی‌سی  فارسی، ۱۵ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090706_aa_british_iran_arrest.shtml.

[۵۳۰] «آزادی سه کارمند دیگر سفارت بریتانیا»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۰ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090701_wmj-ir88-after-election.shtml.

[۵۳۱] «آیت الله جنتی: کارمندان بازداشتی سفارت بریتانیا در تهران محاکمه می‌شوند»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۲ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090703_rs_ir88_jannati_uk.shtml.

[۵۳۲] «بریتانیا در‌باره اتهام های ایران تحقیق می‌کند»، بی‌‎بی‌سی فارسی، ۱۴ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090704_wmj-ir88-after-election-uk-iran.shtml.

[۵۳۳] «کارمند سفارت بریتانیا آزاد می‌شود»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۵ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090716_ba-ir88-rassam-release.shtml؛ «کارمند سفارت بریتانیا در تهران آزاد شد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۸ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090719_pm_ir88_rassam_released.shtml.

[۵۳۴] «اعتراض اتحادیه اروپا به محاکمات تحلیلگر سفارت بریتانیا در تهران»، بی‎بی‎سی فارسی، ۷ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/10/091029_op_rassam_eu_reax.shtml.

[۵۳۵] «هشدار اتحادیه اروپا به ایران در مورد محاکمه کارمندان سفارتخانه‌ها و شهروندان اروپایی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/08/090808_wkf-eu-iran-trial.shtml.

[۵۳۶] «نیکلاس سارکوزی خواستار آزادی کلوتید ریس شد»، موج سبز آزادی، ۱۸ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.org/article/id/11588.

[۵۳۷] چارلز برمر، «فرانسه خواهان آزادی دانشجو کلوتید ریس توسط تهران شد»، تایمز [Charles Bremmer, France Demands Release of Student Clotilde Reiss by Tehran, Times] 7 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article6656429.ece.

[۵۳۸] «استاد فرانسوی دوباره در دادگاه ایران»، الجزیره [French Teacher Back in Iran Court, al-Jazeera] 17 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://english.aljazeera.net/news/ middleeast/2009/11/2009111716267279653.html.

[۵۳۹] «کیان تاجبخش بازداشت شد»، رادیو زمانه، ۱۹ تیز ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://zamaaneh.com/news/2009/07/post_9669.html.

[۵۴۰] «دکتر کیان تاجبخش زیر فشارهای جسمی و روانی»، دویچه وله، ۸ اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4547758,00.html.

[۵۴۱] تاجبخش همچنین محکوم به جاسوسی شد. «وکیل کیان تاجبخش: در پرونده هیچ مستند جاسوسی وجود ندارد»، کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران، ۱۱ دسامبر ۲۰۰۹،  قابل دسترسی در http://persian.iranhumanrights.org/1388/09/tajbakhsh-charges/.

[۵۴۲] «خبرهایی از اوین: حق تجدید نظرخواهی از کیان تاجبخش سلب شد»، موج سبز آزادی، ۷ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/53572؛ این گروه توسط پروفسور کلمبیا، گری سیک اداره می شود. سیک روابط و تماسش با تاجبخش را پس ازاعلان حکم دادگاه وی، اینطور توضیح داد: «من در طی سه سال گذشته چهار بار با رئیس جمهور محمود احمدی نژاد ملاقات داشته‌ام. حداقل نه ساعت را با وی گذرانده‌ام، بسیار بیش از آنچه با کیان بوده‌ام. در آخرین ملاقاتم با آقای احمدی نژاد، من به ایشان گفتم که اگر او فقط یک دانشگاهی معمولی بود و نه رئیس جمهور ایران، پس از بازگشت به ایران ، به دلیل ملاقات با تعدادی از دانشگاهیان آمریکایی و نمایندگان دانشگاه‌ها که او در هتل دور خود جمع کرده بود، دستگیر می‌شد. او به من ریشخند زد. اکنون یکی از همکاران من، یک پروفسور معمولی ایرانی – آمریکایی، که قرار بود در دانشگاه من سمتی به وی داده شود، به پانزده سال حبس محکوم می‌شود، زیرا که یکی از جرمهای او تماس با من بوده است». گری سیک، «درون کمپین ارعاب ایران»، دیلی بیست [Gary Sick, Inside Iran’s Intimidation Campaign, The Daily Beast] 25 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://www.cfr.org/publication/20525/daily_beast.html.

[۵۴۳] «وکیلش می گوید در پرونده تاجبخش هیچ مستند جاسوسی وجود ندارد»، کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران [No Evidence of Espionage in Tajbakhsh’s File, Lawyer Says, International Campaign for Human Rights in Iran] 14 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.iranhumanrights.org/2009/12/tajbakhsh-evidence/.

[۵۴۴] «مصاحبه مرکز اسناد حقوق بشر ایران با خ. ه. س.»، (۱۷ دسامبر ۲۰۰۹) (موجود  در آرشیو مرکز اسناد حقوق بشر ایران).

[۵۴۵] «برادران مردی که در محاکمات انتخابات به اعدام محکوم شد، می‌گویند بازجوها وی را فریب دادند»، مدیار ایران [The Brothers of a Man Sentenced to Death in Election Trials Say he Was Deceived by Interrogators, Madyar Iran] 13 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.madyariran.net/?p=2620.

[۵۴۶] نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران،  «اعترافات اجباری: هدف قرار دادن فعالان اینترنتی ایران» (2009) و مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «فتوای مرگبار: قتل عام زندانیان ۱۳۶۷ ایران» (2009)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/pressreleases.htm.

[۵۴۷] نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران،  «Crtl+Alt+Delete: پاسخ ایران به اینترنت» (2009)، و مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «ارعاب پنهانی: نهادهای اطلاعاتی موازی ایران» (2009)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/pressreleases.htm.

[۵۴۸] همان.

[۵۴۹] نگاه کنید به اساسنامه رم، رک. زیرنویس ۶۱.

[۵۵۰] «رئیس قوه قضاییه خواستار تعیین تکلیف زندانیان تا ۱۲ مرداد شد»، خبرگزاری مهر [Judiciary Chief Calls for Rulings on Detainees by August 3, Mehr News Agency] 27 ژوئیه ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/en/NewsDetail.aspx?NewsID=919450.

[۵۵۱] همان.

[۵۵۲] رابرت اف. ورث، «گزارش های آزار و قتل زندانیان خشم ایرانیان را برانگیخته است»، نیویورک تایمز [Robert F. Worth, Reports of Prison Abuse and Deaths Anger Iranians, New York Time] 29 ژوئیه ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/07/29/world/middleeast/29iran.html?_r=1&ref=t.

[۵۵۳] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱.

[۵۵۴] دادستان مرتضوی توسط رئیس جدید قوه قضاییه، آیت‌الله صادق لاریجانی از سمت خود عزل شد. اما بعد به عنوان معاون دادستان کل ایران منصوب شد.

[۵۵۵] نگاه کنید به «انقلاب مخملی را در نطفه خفه می‌کنیم»، العربیه، ۱۰ ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.alarabiya.net/views/2009/06/10/75552.html، که از قول یدالله جوانی، رئیس دفتر سیاسی سپاه نقل می‌کند که اظهار داشته بود پروژه انقلاب مخملی «ابتدا در ایران در سال ۱۳۶۷ آغاز گردید و از آن پس تلاشهایی برای اجرای نقشه ها با استفاده از نمونه‌های [گرجستان] صورت گرفته است که تاکنون ناموفق مانده».

[۵۵۶] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱، ص. ۱۰.

[۵۵۷] به طور کلی نگاه کنید به کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱.

[۵۵۸] همان.

[۵۵۹] ۱۱۸ روز، رک. زیرنویس ۴۰۸.

[۵۶۰] توماس اردبرینک و ویلیام برنیگین، «ایران قول می‌دهد که از دستگیرشدگان درس عبرتی بسازد»، واشنگتن پست [Thomas Erdbrink and William Branigin, Iran Vows To Make Example of Arrestees, Washington Post] 24 ژوئن ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/06/23/AR2009062300155.html.

[۵۶۱] «حجت الاسلام سید احمد خاتمی در خطبه های نماز جمعه تهران: همه باید به قانون تمکین کنند»، جمهوری اسلامی، ۶/۴/۱۳۸۸، قابل دسترسی در  http://www.jomhourieslami.com/1388/13880406.

[۵۶۲] «حاشیه‌هایی از دادگاه متهمین پرونده اغتشاشات پس از انتخابات ریاست جمهوری»، ایرنا، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/ FullStory/?NewsId=613700.

[۵۶۳] «دادگاه متهمان سیاسی دستگیریهای بعد از انتخابات برگزار شد، اتهام: انقلاب مخملی»، ابتکار، ۵/۱۱/۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.ebtekarnews.com/EBTEKAR/News.aspx?NID=53083؛ «اتهام: کودتای مخملی»، فرارو، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.fararu.com/vdccpoqi.2bq4o8laa2.html.

[۵۶۴] برای تصاویر و ویدیوهای محاکمات، لطفاً به وبسایت مرکز اسناد حقوق بشر ایران، قسمت «برنامه های جدید»، «انتخابات ۱۳۸۸» مراجعه نمائید. قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/videos3.htm.   

[۵۶۵] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱.

[۵۶۶] همان. کتاب راهنمای جین شارپ که جزئیات ۱۹۸ راه اعمال غیرخشونت‌آمیز را شرح می‌دهد، در وبسایت  http://aeinstein.org/organizations/org/198_methods-1.pdf  قابل دسترسی است.

[۵۶۷] همان، صص. ۳-۵.

[۵۶۸] همان، ص. ۴.

[۵۶۹] حسین درخشان از ۱۱ آبان ۱۳۸۷ دستگیر شده است. نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «Crtl+Alt+Delete: پاسخ ایران به اینترنت» (1388)، قابل دسترسی در http://www.iranhrdc.org/httpdocs/Persian/pressreleases.htm و «قوه قضاییه ایران بازداشت حسین درخشان را تأیید کرد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۰ دی ۱۳۸۷، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2008/12/081230_ag_jb_derakhshan.shtml. اخیراً خانواده وی تصمیم گرفتند در باره دستگیری وی بی‌پرواتر عمل کنند و پدر وی نامه‌ای به رئیس جدید قوه قضاییه، آیت الله صادق لاریجانی نوشت. نگاه کنید به «نامه پدر حسین درخشان به رئیس قوه قضاییه»، ایران امروز، ۲۱ اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.news.iran-emrooz.net/index.php?/news1/19702.

[۵۷۰] دادستان و رسانه‌های دولتی از اصطلاحات مختلفی برای توصیف این تهدید غیرخشونت‌آمیز استفاده می‌کنند: براندازی نرم، کودتای مخملی، انقلاب مخملی، جنگ روانی، و غیره.

[۵۷۱] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱.

[۵۷۲] همان، ص. ۱۲.

[۵۷۳] همان، صص. ۷-۸.

[۵۷۴] همان، ص. ۸.

[۵۷۵] «شادی صدر آزاد شد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۶ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/07/090726_m_shadi_sadr_released.shtml. «شادی صدر برنده لاله حقوق بشر هلند»، رادیو زمانه، ۱۹ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://zamaaneh.com/special/2009/11/print_post_949.html.

[۵۷۶] «شیرین عبادی: دستگیری خواهرم برای متوقف کردن من است»، روزآنلاین، ۱۰ دی ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/2009/ december/30//-1a1bd83186.html.

[۵۷۷] «عبادی از توقیف جایزه نوبل خود می‌گوید»، رادیو فردا، ۶ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/F8_Ebadi_interview_nobel_prize_confiscated_byIran/1889453.html.

[۵۷۸] «منصور اسانلو به ۵ سال حبس تعزیری محکوم شد»، نوروز نیوز، ۸ خرداد ۱۳۸۶، قابل دسترسی در http://norooznews.info/news/349.php؛ کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱، ص. ۸.

[۵۷۹] مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «ارعاب پنهانی: نهادهای اطلاعاتی موازی ایران»، (۱۳۸۸)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/reports.htm؛ کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱.

[۵۸۰] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱، ص. ۸.

[۵۸۱] همان، ص. ۹.

[۵۸۲] همان، ص. ۱۰.

[۵۸۳] همان.

[۵۸۴] همان، ص. ۱۲.

[۵۸۵] همان، صص. ۱۳-۱۴.

[۵۸۶] همان، ص. ۱۱.

[۵۸۷] این مدرک ممکن است در جلسات علنی دادگاه ارایه شده باشد، اما مرکز اسناد حقوق بشر ایران قادر نبوده است هیچ سند منتشر شده‌ای در این زمینه پیدا کند.

[۵۸۸] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱، ص. ۱۳.

[۵۸۹] همان، صص. ۱۴-۱۵.

[۵۹۰] همان، صص. ۱۵-۱۶.

[۵۹۱] همان، ص. ۱۶.

[۵۹۲] همان، ص. ۱۹.

[۵۹۳] همان، ص. ۱۷.

[۵۹۴] همان، صص. ۲۲-۲۵.

[۵۹۵] همان، ص. ۲۵.

[۵۹۶] همان.

[۵۹۷] همان.

[۵۹۸] همان.

[۵۹۹] همان.

[۶۰۰] همان، ص. ۲۶.

[۶۰۱] همان، ص. ۲۹.

[۶۰۲] همان.

[۶۰۳] همان، ص. ۳۱.

[۶۰۴] همان.

[۶۰۵] «حاشیه‌هایی از دادگاه متهمین پرونده اغتشاشات پس از انتخابات ریاست جمهوری»، ایرنا، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/ FullStory/?NewsId=613700. «اتهام: کودتای مخملی»، فرارو، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.fararu.com/vdccpoqi.2bq4o8laa2.html؛ «ایران محاکمه معترضان انتخابات را آغاز می‌کند»، پرس تی‌وی [Iran Starts Trial of Election Protestors, Press TV]، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/classic/detail.aspx?id=102172§ionid=351020101.

[۶۰۶] «فایل ویدیویی: مرکز اسناد حقوق بشر ایران، برنامه‌های جدید، انتخابات ۱۳۸۸»، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/videos3.htm.

[۶۰۷] «حاشیه‌نگاری خبرنگاران ایرنا از دومین جلسه دادگاه متهمان اغتشاشات اخیر»، ایرنا، ۱۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در  http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=613700؛ «اتهام: کودتای مخملی»، فرارو، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.fararu.com/vdccpoqi.2bq4o8laa2.html؛ «ایران محاکمه معترضان انتخابات را آغاز می‌کند»، پرس تی‌وی [Iran Starts Trial of Election Protestors, Press TV] 1 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.presstv.com/classic/detail.aspx?id=102172§ionid=351020101.

[۶۰۸] همان.

[۶۰۹] «متن کامل کیفرخواست دومین گروه از متهمین پروژه کودتای مخملی»، خبرگزاری فارس، ۱۷ خرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در  http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8805170594. [از این به بعد: «کیفرخواست دوم»].

[۶۱۰] همان، ص. ۲.

[۶۱۱] همان، صص. ۴-۵.

[۶۱۲] همان، صص. ۱۶-۱۷.

[۶۱۳] همان، صص. ۱۲-۱۳.

[۶۱۴] همان، ص. ۱۲. وی با تلفن همراه خود عکسهایی گرفته و آنها را برای دوستان خود با ایمیل فرستاده بود و نیز شرحی از تظاهرات را برای یک مؤسسه دانشگاهی فرانسوی ارسال کرده بود.

[۶۱۵] همان، ص. ۱۲.

[۶۱۶] همان، ص. ۱۸.

[۶۱۷] نهضت آزادی یک حزب مخالف ممنوع است که تاکنون با آن مدارا شده است. کمیته دفاع از انتخابات آزاد، سالم و عادلانه یک سازمان غیردولتی است که توسط اعضاء مرکز مدافعان حقوق بشر، به رهبری شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل، تأسیس گردیده است. مجاهدین خلق یک گروه مسلح مخالف رژیم است. رک. زیرنویس ۶۸۴.

[۶۱۸] کیفرخواست دوم، رک. زیرنویس ۶۰۹، ص. ۲۶.

[۶۱۹] «سومین جلسه دادگاه رسیدگی به اتهامات متهم پرونده کودتای مخملی، متن کامل کیفرخواست گروهی از متهمین اغتشاشات اخیر»، خبرگزاری فارس، ۲۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8805250449 [از این به بعد: «کیفرخواست سوم»].

[۶۲۰] «حاشیه های دادگاه سوم متهمان به اغتشاشات»، رجانیوز، ۲۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rajanews.com/detail.asp?id=34390.

[۶۲۱] کیفرخواست سوم، رک. زیرنویس ۶۱۹.

[۶۲۲] همان.

[۶۲۳] همان.

[۶۲۴] برای مثال نگاه کنید به مصاحبه ای با یکی از اعضاء مجلس که در پرس تی‌وی پخش شده که در آن نسبت به کارآیی این محاکمات و اعترافاتی که این محاکمات بر پایه آنها قرار گرفته است، ابراز عدم اطمینان می‌کند. فایل ویدیویی: پرس تی‌وی: «یک عضو مجلس که منتقد «محاکمات نمایشی» است از قبول اینکه متهمان شکنجه نشده‌اند امتناع می‌ورزد»، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=Y2YIVt0mlIA؛ و همچنین نگاه کنید به ویدیویی که توسط طنزپرداز ابراهیم نبوی تهیه شده که در آن اعترافات ابطحی را به تمسخر می‌گیرد: «فایل ویدیویی: اعترافات علی ابطحی (ابراهیم نبوی)»، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=jKPlnqDONY0&feature=related.

[۶۲۵] کیفرخواست سوم، رک. زیرنویس ۶۱۹.

[۶۲۶] «حاشیه‍‌های دادگاه سوم متهمان حوادث اخیر»، تابناک، ۲۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=59893.

[۶۲۷] کیفرخواست سوم، رک. زیرنویس ۶۱۹؛ «حاشیه‌های دادگاه سوم متهمان حوادث اخیر»، تابناک، ۲۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=59893؛ «کیفرخواست امروز نیز پر از اشتباه، تناقض و ادعاهای عجیب بود، گافهای سومین دادگاه نمایشی»، موج سبز آزادی، ۲۵ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mowjcamp.com/article/id/18922.

[۶۲۸] همان.

[۶۲۹] همان.

[۶۳۰] همان.

[۶۳۱] «متن کیفرخواست دادگاه چهارم»، عصر ایران، ۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=82146.

[۶۳۲] «چهارمین جلسه دادگاه رسیدگی به اتهامات متهمان پرونده کودتای مخملی- متن کامل کیفرخواست عمومی گروهی از متهمان پرونده کودتای مخملی»، خبرگزاری فارس، ۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8806030283  [از این به بعد: «کیفرخواست چهارم»]، ص. ۷.

[۶۳۳] در صفحه دهم، دادستان دوباره متذکر می‌شود که جبهه مشارکت به عنوان بخشی از برنامه های خود می‌خواهد از هر بحران ملی برای پیاده کردن سیاستهای دموکراسی استفاده نماید. مجدداً دادستان می‌پرسد آیا این می‌تواند چیزی به جز خیانت به ملت باشد. همان، ص. ۱۰.

[۶۳۴] همان، ص. ۱۵.

[۶۳۵] همان، ص. ۲۱.

[۶۳۶] «مشروح کامل، در چهارمین دادگاه متهمان کودتای مخملی مطرح شد: نقش مهدی هاشمی و جاسبی در اغتشاشات»، یزد فردا، ۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.yazdfarda.com/news/18777.html.

[۶۳۷] «حاشیه‌هایی از دادگاه متهمان حوادث اخیر به روایت ایلنا»، کلمه، ۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.kaleme.org/1388/06/03/klm-43.

[۶۳۸] «کیفرخواست چهارم»، رک. زیرنویس ۶۳۲.

[۶۳۹] «مشروح پنجمین جلسه دادگاه متهمان اغتشاشات اخیر»، ایرنا، ۲۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=681249 [از این به بعد: «پنجمین جلسه دادگاه»]؛ «حاشیه‌های جالب پنجمین دادگاه متهمان حوادث اخیر تهران»، خدمت، ۲۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://khedmat.ir/vdcbugb5prhb0.iur.html.

[۶۴۰] «حاشیه‌های جالب پنجمین دادگاه متهمان حوادث اخیر تهران»، خدمت، ۲۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://khedmat.ir/vdcbugb5prhb0.iur.html. این سازمانها عبارتند از جمهوری اسلامی، ایران، جام جم، و اطلاعات.

[۶۴۱] پنجمین جلسه دادگاه، رک. زیرنویس ۶۳۹.

[۶۴۲]  همان.

[۶۴۳] رضا درخشی، «ایران پنجمین جلسه دادگاه را در ارتباط با ناآرامیهای انتخابات برگزار می‌کند»، رویترز [Reza Derakhshi, Iran Holds Fifth Trial Over Election Unrest, Reuters] 14 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/idUSTRE58D0VU20090914?feedType=RSS&feedName=Iran&virtualBrandChannel=10209.

[۶۴۴] «تذکر قانونی رئیس دادگاه به رسانه‌ها / درخواست رأفت اسلامی برای متهمان»، خبرگزاری مهر، ۲۳ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?pr=s&query=کیفر%۲۰خواست%۲۰پنجم&NewsID=946913.

[۶۴۵] «در پنجمین محاکمه نمایشی، روزنامه‌نگاران مجبور به اعتراف شدند؛ بازداشت‌شدگان شکنجه شدند»، مبادله جهانی آزادی بیان [Journalists Forced to Confess in Show Trials; Detainees Tortured, International Freedom of Expression Exchange] 23 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.ifex.org/iran/2009/09/23/trials_torture.

[۶۴۶] «هجوم نیروی انتظامی به مراسم افطار در مقابل زندان اوین»، راه سبز، ۱۱ شهریور ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.rahesabz.net/story/1082/؛ رضا درخشی، «ایران پنجمین جلسه دادگاه را در ارتباط با ناآرامیهای انتخابات برگزار می‌کند»، رویترز [Reza Derakhshi, Iran Holds Fifth Trial Over Election Unrest, Reuters] 14 سپتامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.reuters.com/article/idUSTRE58D0VU20090914?feedType=RSS&feedName=Iran&virtualBrandChannel=10209.

[۶۴۷] پنجمین جلسه دادگاه، رک. زیرنویس ۶۳۹.

[۶۴۸] «احمدی‌نژاد خواستار محاکمه رهبران مخالفان شد»، گاردین [Ahmadinejad Calls for Prosecution of Opposition Leaders, Guardian] 28 اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk /world/2009/aug/28/mahmoud-ahmadinejad-urges-opposition-prosecutions.

[۶۴۹] آناهیتا بیژنی، «گزارشی درباره زندانیان سیاسی در ایران» [Anahita Bijani, A Report on Political Prisoners in Iran, Gozaar]، گزار، ۳ دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.gozaar.org/template1.php?id=1385&language=english؛ «حکم اعدام یکی از معترضین به نتیجه انتخابات در ایران صادر شد»، دویچه وله، ۸ اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4773758,00.html.

[۶۵۰] «فایل ویدیویی: فعال انجمن پادشاهی ایران به فعالیتهای تروریستی اعتراف می‌کند»، ۱۷ اوت ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.youtube.com/watch?v=3uPOOgitWyg.

[۶۵۱] اعدام در ایران امری غیرمعمول نیست. از جهت تعداد اعدام شوندگان ایران در جهان مقام دوم را پس از چین دارا می باشد. اما اعدامهای گزارش شده پس از انتخابات خرداد به طور نگران کننده‌ای افزایش یافتند. در شش ماه اول سال ۲۰۰۹ [برابر با دی ۱۳۸۷ تا تیر ۱۳۸۸]، ۱۹۶ تن در ایران اعدام شدند. در پنجاه روز پس از انتخاب محمود احمدی نژاد، دولت گزارش داد که حداقل ۱۱۵ اعدام دیگر صورت گرفته است، اما آنهایی که اعدام شده بودند به جرایمی از قبیل قاچاق مواد مخدر و دیگر جنایات اساسی محکوم شده بودند. سازمان عفو بین‌الملل، «ایران: افزایش نگران کننده اعدامها از زمان انتخابات جنجالی ریاست جمهوری» [Amnesty International, Iran: Alarming Spike in Executions Since Disputed Presidential Elections] ۷ اوت ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.amnesty.org/en/for-media/press-releases/iran-alarming-spike-executions-disputed-presidential-election-20090807. اما به هر حال ارزیابی این ادعا غیرممکن است زیرا نام [اعدام شدگان] هرگز اعلام نشده است.

[۶۵۲] عضویت در سازمان مجاهدین خلق معمولاً محاربه محسوب می‌شود که مجازات اعدام را به دنبال دارد.

[۶۵۳] «صدور حکم اعدام برای سه نفر از متهمان حوادث پس از انتخابات»، خبرگزاری فارس، ۸ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.farsnews.com/newstext.php?nn= 8808060622.

[۶۵۴] «حکم اولیه برای حجاریان: پنج سال حبس تعلیقی»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۵ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/10/091017_op_ir88_hajarian_sentenced.shtml. منابع نزدیک به خانواده حجاریان به خبرگزاری بی‌بی‌سی گفتند که مجازات شفاهاً به خانواده او ابلاغ گردیده و به طور رسمی اعلام نشده است. یک روز بعد، علیرضا آوایی، رئیس دفتر تهران در وزارت دادگستری گفت که هنوز هیچ حکمی برای حجاریان صادر نشده است. نگاه کنید به «آوایی: تاکنون درباره حجاریان رأیی صادر نشده است»، ایرنا، ۲۵ مهر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www2.irna.ir/05/news/view/line-9/8807258522090411.htm. مجازات حجاریان به دلیل معلولیت او به حالت تعلیق درآمد.

[۶۵۵] نازیلا فتحی، «حیرت متهم ایرانی – آمریکایی از مجازات خود»، نیویورک تایمز [Nazila Fathi, Iranian-American Stunned by Sentence, New York Time] 21 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.nytimes.com/2009/10/22/world/middleeast/22tehran.html?_r=1.

[۶۵۶] «ابطحی به شش سال زندان محکوم شد»، آینده، ۳۰ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.ayandenews.com/news/15483/.

[۶۵۷] جنی پرسیوال، «معاون رئیس جمهور سابق ایران در ارتباط با اعتراضات مربوط به انتخابات مجازات شد»، گاردین [Jenny Percival, Former Vice-President of Iran Sentenced Over Election Protests, Guardian] 22 نوامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.guardian.co.uk/world/2009/nov/22/mohammad-ali-abtahi-iran-protests-jailed.

[۶۵۸] «اطلاعیه دادگستری کل تهران درباره پرونده حوادث پس از انتخابات»، ایلنا، ۲۶ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.ilna.ir/printable.aspx?ID=90437.

[۶۵۹] «کامبیز نوروزی به حبس و شلاق تعزیری محکوم شد»، پارلمان نیوز، ۲۷ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=5523؛ نمونه دیگری از متهمان که به تحمل شلاق محکوم شد، سهیل نوید یکتا نام دارد، تظاهرکننده جوانی که به هفت سال زندان و تحمل ۷۴ ضربه شلاق محکوم گردید. «محکومیت نوید یکتا به ۷ سال زندان و ۷۴ ضربه شلاق»، موج سبز آزادی، ۲۰ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://mowjcamp.com/article/id/63474.

[۶۶۰] «محکومیت زیدآبادی به شش سال حبس و تبعید در گناباد»، رادیو فردا، ۲ آذر ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.radiofarda.com/content/F11_Iran_Postelection _Zeydabadi/1885960.html.

[۶۶۱] «من، حامد روحی نژاد، پسر محمد رضا، محکوم به اعدام، می‌خواهم داستان خود را برایتان بگویم»، مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران [I, Hamed Rouhinejad, Son of Mohammad Reza, Sentenced to Death, Want to Tell You My Story, Human Rights Activists in Iran] 15 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://hra-iran.net/index.php?option=com_content&view=article&id=1904:45546&catid= 66:304&Itemid=293.

[۶۶۲] «صدور پنجمین حکم اعدام برای متهمان اعتراضات پس از انتخابات / گزارشی از پرونده رضا خادمی»، کمیته گزارشگران حقوق بشر، ۲۴ آبان ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://chrr.us/spip.php?article6774.

[۶۶۳] «فعال سیاسی به مرگ محکوم شد»، مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران [Political Activist Sentenced to Death, Human Rights Activists in Iran] 2 دسامبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://hra-iran.net/index.php?option=com_content&view=article&id=2233:political-activist-sentenced-to-death&catid=66:304&Itemid=293 .

[۶۶۴] ماده ۲۳۲ قانون آئین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری می‌گوید: «آرای دادگا‌ه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری قطعی است مگر در موارد ذیل که قابل درخواست تجدیدنظر می‌‎باشد: الف – جرایمی که مجازات قانونی آنها اعدام یا رجم است». نگاه کنید به آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۲۳۲.

[۶۶۵] قانون اساسی ایران، رک. زیرنویس ۲، ماده ۳۵.

[۶۶۶] آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱، مواد ۱۲۸، ۱۸۵-۱۸۶؛ قانون حقوق شهروندی، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۳. « محاکم و دادسراها مکلفند حق دفاع متهمان و مشتکی عنهم را رعایت کرده و فرصت استفاده از وکیل و کارشناس را برای آنان فراهم آورند.» همان.

[۶۶۷] میثاق حقوق مدنی، رک. زیرنویس ۳۰۴، ماده ۱۴(ب).

[۶۶۸] کمیته حقوق بشر سازمان ملل متحد، تفسیر عمومی شماره ۳۲، ماده ۱۴: حق برابری در مقابل دادگاه ها و محاکم و برخورداری از محاکمه عادلانه، سند سازمان ملل CCPR/C/GC/32، پاراگراف ۳۸ (۲۳ اوت ۲۰۰۷)، قابل دسترسی در http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/G07/437/71/PDF/G0743771.pdf?OpenElement.

[۶۶۹] «محاکمه بازداشت شدگان حوادث ایران آغاز شد»، بی‌بی‌سی فارسی، ۱۰ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2009/08/090801_ba-rioters-trial.shtml.

[۶۷۰] «ارزیابی و تحلیل حقوقی دادگاه متهمان رخدادهای اخیر»، تابناک، ۱۱ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=58011.

[۶۷۱] «برگزاری دادگاه بدون اطلاع وکلای مدافع متهمان»، رادیو زمانه، ۱۷ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://zamaaneh.com/special/2009/08/post_845.html.

[۶۷۲] «برادران مردی که در محاکمات انتخابات به اعدام محکوم شد می‌گویند که بازجوها وی را فریب دادند»، مدیار ایران [The Brothers of a Man Sentenced to Death in Election Trials Say he Was Deceived by Interrogators, Madyar Iran] 13 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.madyariran.net/?p=2620.

[۶۷۳] نگاه کنید به یرواند آبراهامیان، «اعترافات زیر شکنجه» [Ervand Abrahamian, Tortured Confessions] (1999) .

[۶۷۴] مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «Crtl+Alt+Delete: پاسخ ایران به اینترنت» (1388)، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/reports.htm.

[۶۷۵] نگاه کنید به مرکز اسناد حقوق بشر ایران، «اعترافات اجباری: هدف قرار دادن فعالان اینترنتی ایران»، قابل دسترسی در http://iranhrdc.org/httpdocs/English/reports.htm.

[۶۷۶] نگاه کنید به آئین دادرسی کیفری، رک. زیرنویس ۳۹۱، ماده ۱۲۹.

[۶۷۷] «بیانیه مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی صانعی در پی برگزاری دادگاه‌های پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری»، وبسایت آیت‌الله صانعی، ۱۴ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://saanei.org/?view=01,01,01,67,0؛ فردریک دال، «همسر موسوی می‌گوید برادرش را در خلال سرکوبها ایران زندانی کرده‌اند»، رویترز [Fredrik Dahl, Mousavi’s Wife Says Brother Jailed in Iran Crackdown, Reuters] 23 ژوئیه ۲۰۰۹، قابل دسترسی در  http://www.reuters.com/article/GCA-Iran/idUSTRE56M1TH20090723?s.

[۶۷۸] «پیام آیت‌الله العظمی منتظری در اعتراض به برگزاری دادگاه‌های فرمایشی»، وبسایت آیت‌الله منتظری، ۱۳ مرداد ۱۳۸۸، قابل دسترسی در http://www. amontazeri.com/farsi/link.asp?Topic_ID=217.

[۶۷۹] مراجع تقلید، منابع تقلید مذهبی هستند که مسلمانان شیعه از آنان پیروی می‌کنند. طبق وبگاه پاسخگویی به مسائل دینی: «هر مکلف در مسائل فروع دین (نماز و روزه و زکات و خمس…) یا باید خودش صاحب نظر و مجتهد باشد یا تقلید کند». از کسی می توان تقلید کرد که «مرد، عاقل، بالغ، شیعه ۱۲ امامی، حلال زاده، عادل و اعلم از دیگران» باشد. نگاه کنید به «شرایط انتخاب مرجع تقلید چیست»، وبگاه پاسخگویی به مسائل دینی، ۱۹ دسامبر ۲۰۰۶، قابل دسترسی در http://www.porsojoo.com/en/node/55143؛ و «بهترین مرجع تقلید کیست و چه خصوصیاتی باید داشته باشد»، وبگاه پاسخگویی به مسائل دینی، ۱۹ دسامبر ۲۰۰۶، قابل دسترسی در  http://www.porsojoo.com/en/node/56325. 

[۶۸۰] یوسف صانعی در ۱ اسفند ۱۳۵۸، توسط آیت‌الله خمینی به عنوان یکی از شش مجتهد اسلامی به عضویت شورای نگهبان منصوب گردید و به مدت سه سال در این شورا خدمت کرد. در ۱۹ دی ۱۳۶۱ خمینی وی را به سمت دادستان کل ایران منصوب داشت و او این پست را در ۱۳۶۴ ترک گفت. «عنایت حضرت آیت‌الله خمینی و مسئولیتهای اجرایی»، وبسایت آیت‌الله صانعی، قابل دسترسی در http://saanei.org/?view=01,01,14,7,0 (تاریخ دسترسی ۳۰ دسامبر ۲۰۰۹). آیت‌الله منتظری پس از آنکه قانون اساسی نوشته شد، آن را مرور و بررسی نمود و یکی از عاملان پشتیبانی از مفهوم «ولایت فقیه» در قانون اساسی بود. به طور کلی نگاه کنید به آیت‌الله حسینعلی منتظری، «خاطرات آیت‌الله منتظری، مجموعه پیوستها و دستنویسها» (2001)؛ همچنین نگاه کنید به «سؤالاتی درباره قانون اساسی»، بر وبسایت آیت‌الله منتظری، قابل دسترسی در http://www.amontazeri.com.

[۶۸۱] اطلاعیه مطبوعاتی، متخصصان سازمان ملل متحد، «ایران: بازداشت‌شدگان به منظور اعتراف‌گیری مورد شکنجه و بدرفتاری قرار گرفتند»، اخطار به متخصصان سازمان ملل متحد [Press Release, UN Experts, Iran: detainees subjected to torture and ill-treatment to extract confessions, warn UN Experts] (13 اوت ۲۰۰۹)، قابل دسترسی در http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/0/32F1022E3AE7B473C1257611004DFC95? opendocument.

[۶۸۲] ۱۱۸ روز، رک. زیرنویس ۴۰۸.

[۶۸۳] کیفرخواست اول، رک. زیرنویس ۴۹۱، صص. ۱۱-۱۲. 

[۶۸۴]  سازمان مجاهدین خلق چند ماه پس از انقلاب ۱۳۵۷ شروع به ضدیت با روحانیون حاکم نمود. در نخستین ماه‌های استقرار جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین خلق چندین  مورد قتل و عملیات تروریستی ویران کننده انجام داد که در طی آن بسیاری از اعضاء عالیرتبه رژیم اسلامی را به قتل رساند. در طول جنگ ایران و عراق، سازمان مجاهدین خلق به نیروهای صدام حسین پیوست و چند حمله تهاجمی به ایران کرد. برای اطلاعات بیشتر، نگاه کنید به یرواند آبراهامیان، «مجاهدین ایرانی» [Ervand Abrahamian, The Iranian Mojahedin] (1989).

[۶۸۵] «برادران مردی که در محاکمات انتخابات به اعدام محکوم شد می‌گویند که بازجوها وی را فریب دادند»، مدیار ایران [The Brothers of a Man Sentenced to Death in Election Trials Say he Was Deceived by Interrogators, Madyar Iran] 13 اکتبر ۲۰۰۹، قابل دسترسی در http://www.madyariran.net/?p=2620.

[۶۸۶] «پیشدستی در اعتراف»، ۱۸/۵/۱۳۸۸، اعتماد، قابل دسترسی در http://www.etemaad.ir/released/88-05-18/150.htm.